उमा-महेश्वराचं मंदिर : पती-पत्नीच्या प्रेमाची सुंदर कहाणी

चोळ/चोल साम्राज्याची मंदिरनिर्माती राणी सेंबियन महादेवी हिची ओळख गेल्या आठवड्यातल्या लेखात मी करून दिली. राणी सेंबियन महादेवीनं केवळ नवीन मंदिरंच उभारली नाहीत, तर जुन्या मंदिरांचा अत्यंत काळजीपूर्वक जीर्णोद्धार केला. जुनी मंदिरं पाडून नवीन बांधताना, जुन्या मंदिरांमधले शिलालेख जसेच्या तसे जतन करून ते तिनं बांधलेल्या नवीन मंदिरांत पुनर्स्थापित केले. जिथं ते अगदीच झिजले होते, तिथं तिनं जुने शिलालेख नवीन दगडात नकलून घेतले. राणीनं दाखवलेला हा आदर केवळ आपल्या पूर्वसुरींविषयीच नव्हता, तर इतिहासाची साधनं जपून ठेवण्याचं फार मोठं काम सेंबियन महादेवीनं पार पाडलं. कोनेरीराजपुरम इथं पती चोळराजा गंडरादित्य याच्या स्मरणार्थ तिनं बांधलेलं उमा-महेश्वराचं मंदिर आज आपण बघणार आहोत.

कुंभकोणमपासून २२ किलोमीटरवर कोनेरीराजपुरम हे गाव कुंभकोणम-कराईकल रस्त्यावर आहे. इथलं उमा-महेश्वराचं मंदिर दोन गोष्टींसाठी प्रसिद्ध आहे. इथला श्रीनटराजाचा भव्य असा नऊ फूट व्यासाचा पंचधातूचा ओतीव पुतळा आणि सेंबियन महादेवीनं खास करवून घेतलेलं तिच्या पतीचं शिल्प व शिलालेख... गेल्या हजार वर्षांत सेंबियन महादेवीनं बांधलेल्या मंदिराच्या मूळ बांधकामात खूप बदल झाले असले तरी या दोन गोष्टी मात्र अजिबात बदलल्या नाहीत.

सेंबियन महादेवीनं या मंदिराची निर्मिती आपल्या पतीसाठी केली. पती-पत्नीच्या निस्सीम प्रेमाची खूण म्हणून इथल्या शिवलिंगाची उमा-महेश्वर या जोडनावानं उपासना केली जाते. सेंबियन महादेवीनं खरं तर या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. तिच्या आधीही या जागी शिवमंदिर होतं. तिरुनल्लम या नावानं ते ओळखलं जायचं. तमिळ शैव संतकवी नायनमार यांनी ज्या शिवमंदिरांची पद्यात स्तुती केली आहे. अशा प्राचीन शिवमंदिरांना तामिळनाडू मध्ये ‘पाडल पेट्र स्थलम्’ हे नाव आहे. त्या ‘पाडल पेट्र स्थलम्’मधील हे एक मंदिर होतं. सातव्या शतकात होऊन गेलेल्या दोन नायनमार संतकवींनी या मंदिरावर केलेल्या रचना ‘तेवारम’ या शैव काव्यग्रंथात अंतर्भूत आहेत, त्यावरून हे सिद्ध होतं की इथं जुनं शिवमंदिर होतं. त्या मंदिराचा सेंबियन महादेवीनं आपल्या पतीच्या नावानं जीर्णोद्धार केला.

आज कोनेरीराजपुरममध्ये जे मंदिर उभं आहे त्याचा मूळ गाभा सेंबियन महादेवीनं बांधलेला आहे; पण पुढं त्या मंदिराचं नूतनीकरण मदुराईचे नायक व विजयनगरचे राज्यकर्ते यांनी केलं. त्यामुळे आज उभं आहे ते मंदिर अनेक वेगवेगळ्या स्थापत्यशैलींचं मिश्रण आहे. मंदिराचं प्रमुख प्रवेशद्वार अगदीच साधं आणि गोपुरेविरहित आहे. तामिळनाडूच्या मंदिरांमधली भव्य गोपुरं बघायची सवय असलेल्या मनाला प्रथमदर्शनी हे जरा खटकतंच; पण मंदिरात प्रवेश केल्यावर जे शिल्पवैभव दिसतं ते खरोखरच डोळ्यांचं पारणं फेडणारं आहे.

मंदिराच्या गर्भगृहाच्या भिंतीवर अनेक दगडी शिलालेख आहेत. त्यांत चोळ राजा गंडरादित्य, त्याची पत्नी सेंबियन महादेवी आणि त्यांचा मुलगा उत्तम चोळ यांची नावं आढळतात. उत्तमानंतर गादीवर बसलेला राजराज चोळ, त्याचा मुलगा राजेंद्र आणि त्याचे वंशज राजाधिराज पहिला, राजेंद्र दुसरा आणि कुलोत्तुंग तिसरा यांचेही शिलालेख मंदिरात आहेत. हे मंदिर जवळपास अडीच शतकं चोळ राजांच्या देखरेखीत होतं आणि त्याला निरंतर दाने दिली गेली,

हे या शिलालेखांवरून स्पष्ट होतं. सेंबियन महादेवीनं बांधलेलं हे मंदिर पुढं तिच्या घराण्यातल्या कित्येक पिढ्यांनी नुसतं राखलंच नाही तर त्याला योग्य तो सन्मानही दिला.

सेंबियन महादेवीनं मंदिरं बांधली तेव्हा चोळस्थापत्य बाल्यावस्थेत होतं. त्यामुळे कोनेरीराजपुरमचं हे मंदिर फार भव्य वगैरे नाही. प्रवेशद्वार अगदीच साधं आहे. वर गोपुर नाही. मंदिराचं शिखरही छोटंसंच आहे; पण स्तंभयुक्त मुखमंडप, गर्भगृहाच्या बाहेर चारही बाजूंनी भक्तांसाठी ओवऱ्या, गाभाऱ्याच्या मंडोवरावर असलेली देवकोष्ठे आणि त्यात कोरलेल्या भव्य मूर्ती आणि शिखरावरची स्तूपी ही द्रविडस्थापत्याची सर्व वैशिष्ट्यं या मंदिरात पाहायला मिळतात. हीच स्थापत्यपरंपरा पुढं राजराजा चोळाच्या कार्यकाळात स्थिर आणि प्रगत होऊन तंजावरच्या बृहदीश्वरमंदिरासारखी थोर आणि अतिभव्य वास्तू उभी राहिली.

उमा-महेश्वराच्या या मंदिराच्या देवकोष्ठातली काही शिल्पं उल्लेखनीय आहेत.

उदाहरणार्थ : अगस्तीमुनींचं शिल्प, लिंगोद्भव शिवांचं शिल्प, नटराजाची नृत्यमग्न मूर्ती आणि महिषासुरमर्दिनी. गाभाऱ्याबाहेरच्याच भिंतीत सेंबियन महादेवीनं एक शिलालेख कोरून घेतलेला आहे. त्यात ती स्वतःचा उल्लेख ‘गंडरादित्य राजाची प्रिय पत्नी आणि जिच्या उदरातून उत्तमराज चोळ जन्मला अशी भाग्यवान आई’ असा करते. शिलालेखावर एक शिल्प कोरलेलं आहे. गंडरादित्य राजा बसून शिवलिंगाची उपासना करताना त्यात दाखवलेला आहे. मागं स्वतः सेंबियन महादेवी हात जोडून उभी आहे. हजार वर्षं उलटून गेली तरी हे शिल्प या पती-पत्नीच्या परस्परांवरच्या प्रेमाची, भक्तीची साक्ष देत आहे.

या मंदिराची शान म्हणजे, इथं असलेला नऊ फूट उंचीचा पंचधातूपासून तयार केलेला सुंदर असा श्रीनटराज. या नटराजाबद्दल जी आख्यायिका सांगतात तीही ऐकण्यासारखी आहे. असं सांगतात की, राणीनं नटराजाची एक विशाल ओतीव मूर्ती तयार करायला आपल्या मूर्तिकाराला सांगितलं.

धातूची ओतीव मूर्ती तयार करताना आधी मेणापासून तशी मूर्ती तयार करावी लागते, मग तिला मातीचे लेप देऊन ती मूर्ती वाळवावी लागते. नंतर ती भट्टीत भाजावी लागते. मातीच्या लेपाला वरून छिद्र ठेवलं जातं. भट्टीत मूर्ती भाजली की माती पक्की होते आणि आतलं मेण वितळून छिद्रातून बाहेर पडतं आणि मातीच्या मूर्तीच्या आत त्या आकाराची पोकळी तयार होते. पंचधातूचा रस मग त्या पोकळीत ओतला जातो आणि तो थंड झाला की मातीचा साचा फोडून आतली पंचधातूची मूर्ती बाहेर काढली जाते व शेवटी हातानं घासून, ठोकून ती पूर्णपणे तयार केली जाते.

या तंत्रज्ञानाला ‘लॉस्ट वॅक्स टेक्निक’ असं नाव आहे. भारतात फार प्राचीन काळापासून हे तंत्र वापरून ब्राँझच्या मूर्ती तयार केल्या गेल्या आहेत. अगदी पाच ते सात हजार वर्षांपूर्वीची सिंधू-सरस्वती संस्कृतीमधली ती ‘इंडियन म्युझियम’मध्ये असलेली प्रसिद्ध नाचती मुलगी म्हणजेच ‘डान्सिंग गर्ल’ अशीच तयार केली गेली आहे. चोळ राजवटीत हे तंत्रज्ञान पूर्णपणे विकसित होऊन कलेच्या परमावधीला पोहोचलं होतं.

राणीनं नऊ फुटांची मूर्ती करायला सांगितली होती खरी; पण सतत प्रयत्न करूनही मूर्तिकार तेवढी मोठी मेणाची मूर्ती करू शकला नाही. कुंभकोणमच्या उन्हाळ्यात मेण सारखं वितळायचं, साचा तयार व्हायचाच नाही. इकडे राजाज्ञेबरहुकूम ठरलेल्या वेळेत काम नाही झालं तर शिक्षा व्हायची भीती. शेवटी हताश झालेल्या मूर्तिकारानं भगवान शिवांची प्रार्थना केली. तितक्यात एक वृद्ध जोडपं त्याच्या घरी आलं आणि त्या जोडप्यानं पिण्यासाठी थोडंसं पाणी मागितलं. निराश अवस्थेतल्या शिल्पकारानं रागानं त्यांना पंचधातूंचं वितळलेलं मिश्रण प्यायला सांगितलं.

त्या वृद्ध जोडप्यानं ते उकळतं मिश्रण पिऊन टाकलं आणि त्यांच्या जागी उभ्या राहिल्या त्या श्रीनटराज आणि शिवकामी पार्वतीच्या सुंदर मूर्ती...!

ही घटना ऐकताच राणीच्या मुलानं शिल्पकाराला भेट दिली; पण या दैवी चमत्कारावर विश्वास ठेवण्यास तो तयार होईना. शिल्पकाराच्या कथेची सत्यता पडताळून पाहण्यासाठी त्यानं आपल्या तलवारीनं श्रीनटराजाच्या मूर्तीच्या पायांवर वार केला आणि त्या घावानं मूर्तीला रक्तस्राव होऊ लागला. राजपुत्रानं परमेश्वराला शरण जाऊन क्षमा मागितली, ही या मूर्तीमागची आख्यायिका.

ही मूर्ती इतकी सुंदर आहे आणि या मूर्तीचा चेहरा इतका तेजःपुंज आणि जिवंत आहे की, ही मूर्ती कुण्या मर्त्य मानवाच्या हातची असणं शक्यच नाही असं त्या काळच्या लोकांना वाटलं असावं, म्हणून ही कथा जन्माला आली असावी. कोनेरीराजपुरमची ही श्रीनटराजमूर्ती जगातली सगळ्यात मोठी ओतीव नटराजमूर्ती आहे. अगदी चिदंबरमच्या गाभाऱ्यातील श्रीनटराजदेखील इतका भव्य नाही. खरी ही आहे उत्सवमूर्ती; पण नऊ फूट उंचीच्या या मूर्तीचं वजन इतकं आहे की, ती मिरवणुकीनं कुठं नेणं शक्यच नाही, म्हणून ही मूर्तीही या मंदिरातली मुख्य मूर्ती किंवा मूलवर समजली जाते. ही सुंदर मूर्ती बघायला आणि राणी सेंबियन महादेवीच्या भक्तीला, पतीवरच्या तिच्या प्रेमाला आणि मंदिरनिर्मितीच्या तिच्या ध्यासाला दाद द्यायला तरी कोनेरीराजपुरमला जायलाच हवे.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)