सात्त्विक ज्योत संतवचनांची

ऋचा थत्ते - rucha19feb@gmail.comसंतांची भूमी असलेल्या महाराष्ट्रात आपण जन्माला आलो हे खरोखर आपलं भाग्यच. हे सगळेच संत ग्रंथरूपाने आजही आपला मार्ग उजळत आहेत. संत म्हणजे भक्ती तर आहेच, पण रोजच्या जगण्यातही संतवचनं आपल्याला मार्गदर्शक ठरू शकतात, याचाही प्रत्यय आपण घेऊ शकतो....मुळात आपली संतमंडळींशी पहिली ओळख कधी होते, तर लहानपणी बालभारतीच्या पुस्तकातून. जे का रंजले गांजले, ऊस डोंगा परि रस नोहे डोंगा, वृक्षवल्ली असे काही अभंग आम्हाला अभ्यासाला होते. कधी मनाचे श्लोक पाठांतराला असायचे. शिक्षक अर्थ सोपा करून ते उलगडायचे, पण शाळेनंतर बहुतेकांचा याच्याशी संपर्क राहात नाही. शाळेत जे शिकलेलो असतो ते तेवढ्यापुरतंच राहिलेलं असतं, पण या अभंगांची ओळख शालेय जीवनात का करून देतात, तर तेच खरं संस्कार होण्याचं वय असतं आणि या शब्दांमध्ये ती ताकद असते. लहान वयातील हे संस्कार जर पुढेही सातत्याने होत राहिले, त्याची उजळणी होत राहिली, तर ते विचारात झिरपत राहतील आणि वागण्यातून प्रकटतील, पण पुढे आपल्याला मात्र वाटतं, की संत म्हणजे देव आणि भक्ती आणि या सगळ्या उतारवयात करायच्या गोष्टी. उतारवयात करणं वाईट नाहीच, पण तेव्हा ‘हे आधी कळायला हवं होतं’ असं वाटू शकतं आणि उमेदीच्या काळात खरोखर कधी अंधार दिसला, तर या शब्दज्योतींचा आधार वाटतो. म्हणूनच आज याविषयी व्यक्त व्हावसं वाटलं.तरुण वा मध्यमवयीन लोकांच्या गप्पा कानावर पडतात किंवा समाजमाध्यमावर पोस्ट दिसतात, तेव्हा हे जाणवतं की या विषयाचं वाचन-चिंतन कमी होतंय किंवा या विषयावर कीर्तन, प्रवचन किंवा व्याख्यान असेल, तर तरुणाईचा सहभाग असला, तरी त्यामानाने कमी आहे आणि दुसरीकडे पोस्ट लिहिलेल्या असतात, तिथे नकारात्मक गोष्टींवर भर दिसतो. त्याच गोष्टींची चर्चा होते. मनातसुद्धा सतत तेच विचार येतात..मध्यंतरी दुसरीही बाजू मांडली गेली, की आता सकारात्मकतेचाही अतिरेक होतोय. सगळ्याच भावना गरजेच्या आहेत वगैरे. ते बरोबरही आहे, पण दुःख, चिंता, क्रोध यातच गुरफटून घेणंही योग्य नाही. आपल्या भावना अगदी दाबू नयेत. त्या व्यक्त व्हाव्यात; पण मूळात आपली मनस्थिती बदलली तर परिस्थिती वेगळी भासेल. यथा दृष्टी तथा सृष्टी! आणि आजच्या भाषेत हा ‘माइंड सेट’ बदलण्यात संतांचे शब्द खूप मदत करतात असं नक्कीच जाणवतं. हा बदल एकाएकी होत नाही किंवा मी तर काय पार बदलूनच गेले असा कुणी दावा वगैरे करत नाही. शेवटी माणूस म्हणून राग येणं, वाईट वाटणं होतंच, पण त्याचं प्रमाण कमी होतं, कारणं बदलतात किंवा कधी आपलं चुकलं ही जाणीव होते. हे ही नसे थोडके. म्हणूनच योग्य वयात या गोष्टी पोहोचतील, तेवढी त्या वयात लवचिकता असते. प्रौढपणी मात्र मनाला वळण लावणं कठीण असतं. अर्थात कुठल्याही वयात यातून दिलासा हा मिळतोच म्हणूनच काही उदाहरणातून संतवाणीच्या महतीचं चिंतन करूया आणि पुढील पिढ्यांपर्यंत हे विचार पोहोचविण्याचा यथाशक्य प्रयत्नही.राग, ताण, चिंता या भावनांचा आरोग्यावरही वाईट परिणाम होतो, हे आपल्याला जाणवतंच. त्यामुळेच या भावनांचा निचरा लवकरात लवकर होण्याचा प्रयत्न व्हायला हवा. मनात काय नसावं याबद्दलचा मनाचा श्लोक तर आपल्याला पाठच असेल -नको रे मना क्रोध हा खेदकारी।नको रे मना काम नाना विकारी॥नको रे मना लोभ हा अंगिकारु।नको रे मना मत्सरु दंभ भारू॥.माइकल एंजेलो या शिल्पकाराला जसं विचारलं होतं, की तुम्ही शिल्प कसं घडवता? त्यावर त्याचं उत्तर होतं - मी नवीन काही करत नाही. शिल्प दगडातच असतं. मी नकोसा भाग तेवढा काढून टाकतो.काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर हे असे षडरिपू काढून टाकले, की व्यक्तिमत्त्वाचं सात्त्विक शिल्प आकाराला येऊ शकतं, पण अर्थातच ते इतकं सोपं नव्हे. आपल्यात दोष आहेत हे आधी कळायला हवं आणि मग वळायलाही हवंच. हे एकदा करणं पुरेसं नसतं, तर ती अखंड प्रक्रियाच आहे.तसंच मन कसं असावं याबाबत तुकाराम महाराज म्हणतात-मन करा रे प्रसन्न सर्व सिद्धीचे कारणअर्थातच भावना दाबून ते होणार नाही. मनाचं आकाशच निरभ्र हवं. ते कसं होईल? एक उदाहरण नेहमी दिलं जातं. हातात तुम्ही ग्लास धरूनच ठेवलात, तर काय होईल? ग्लासला काहीच होणार नाही, पण तुमचाच हात आधी अवघडेल, मग दुखेल आणि नंतर अगदी लुळाही पडू शकेल. मनात गोष्टी धरून बसल्याने मनही खचत जातं आणि शरीरालाही त्रास होतो. म्हणून त्या मनातून उपटून टाकायला हव्यात. थोड्या वेळासाठी मळभ आलं, तरी पुन्हा आकाश स्वच्छ व्हावं लागतं. यासंदर्भात तुकोबाराय क्षमेला शस्त्र मानतात.क्षमा शस्त्र जया हाती दुष्ट तयाप्रती काय करीतृण नाही तेथे पडला दावाग्नि जाय विझोनि आपसयाआपल्याला अकारण त्रास देणाऱ्या दुष्टावर आपण जर चिडलोच नाही, तर खोड्या काढण्यातली त्याची हवाच जाते. अर्थात गंभीर बाबतीत योग्य ती कारवाई होणंही गरजेचं असतं. ते करतानाही त्याला मनातून माफ करायचं. म्हणजे आपण राग-राग नाही करायचा. अन्यायाचा प्रतिकार करायचा, तो मनावर परिणाम न करून घेता. हे सोपं नाहीच, पण कुठेतरी वाचलं होतं आणि पटलं होतं ते असं, की माफ करा म्हणजे विसरा किंवा गळ्यात गळे घाला असं नव्हे, तर सोडून द्या. कारण कुणावर राग धरणं, म्हणजे त्याच्या चुकीची शिक्षा स्वतःला देणं! आता हेही कळलं तरी जमणं अवघड आहे, पण दगडावर पाणी पडून पडून तो गुळगुळीत होत जातो. तशी आपल्या रागाचीही धार कदाचित कमी होत जाईल.एखाद्याचा राग हा किमान त्याच्या चुकीच्या वागण्याने येत असतो. ती आपली प्रतिक्रिया असते. मत्सराचा उगम मात्र आपल्याच मनात होतो. दुसऱ्याचं रूप, गुण, यश, पैसा या कशामुळेही तो उमटतो, पण यात एक धागा समान असतो, तो तुलनेचा किंवा स्पर्धेचा. गंमत म्हणजे, बरेचदा त्या दोघांनाही एकमेकांबद्दल ‘याचं काय बरंय’ असंच वाटत असतं. दोन शेजारणींचा संवाद असाच कानावर पडला होता. एक म्हणत होती - तुझं काय बरंय तू घरीच असतेस. वर्क फ्रॉम होम. तुला जाण्यायेण्याचा ताण नाही. दुसरी म्हणाली - तुझ्यासारखं बाहेर पडता यायला हवं. घरी असले, की घरचेही फार गृहीत धरतात. तू घरीच आहेस तर हे कर नि ते कर. हा अगदी मत्सर नाही. हा हेवा झाला, पण सुरुवात अशीच तुलना करत होते. त्यापेक्षा ‘तरी बरं’ हा मंत्र छान. तरी बरं मी घरीच असते, कुरिअर, किल्ली कशाचा गोंधळ होत नाही. मशीन लावून एकीकडे कामही होतं. आपल्याच परिस्थितीतील अशा छान छान गोष्टी शोधल्या, तर आपल्याला खरोखर कृतज्ञ वाटतं..अशावेळेस भगवंतांचं गीतेतील वचन आठवतं - स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः॥ अर्थात स्वधर्माचं पालनच श्रेष्ठ. ते करताना मरण आलं तरी ठीक, पण परधर्म नेहमीच भयावह ठरतो. दुसऱ्याचा धर्म पेलणं हे महाकठीण असतं! अर्थातच इथे धर्म हा शब्द कर्तव्य या अर्थाने येतो.थोड्यावेळासाठी जरी दुसऱ्याची जबाबदारी स्वतःवर पडली तरी आपण म्हणतो, वाटलं तितकं सोपं नव्हतं हं, थोडक्यात, ‘जावे त्याच्या वंशा तेव्हा कळे’ यासंदर्भात एक झेन कथा आठवली. एक पाथरवट म्हणजेच दगड फोडणारा मनुष्य एकदा एका राजाचा थाट म्हणजेच त्याचा रथ, अंगरक्षक, भरजरी कपडे वगैरे बघतो आणि त्याला वाटतं आयुष्य असावं तर असं आणि माझ्या नशिबी नुसतेच कष्ट. तो तसं जगण्यासाठी देवाची प्रार्थना करतो, तर होतो की हा राजा! काही दिवस फार मजेत जातात. मग हळुहळू समस्या सोडवणं कटकटीचं वाटू लागतं. त्याला जाणवतं राजा असलो तरी उन्हातान्हात फिरावं लागतं. यापेक्षा हा सूर्य पहा. आकाशात मस्त रुबाबात राहतो. राजापेक्षा याची ताकद कधीही जास्त. हा सूर्यही होऊन पहातो, पण एकदा ढगाने याचं अस्तित्व मिटवताच याला ढग व्हावसं वाटतं. ढग झाल्यावर वारा ढकलतो. अजून वरचं स्थान हवं म्हणून हा वारा होतो, पण वहाता वहाता डोंगरामुळे अडतो. झालं. आता हा होतो डोंगर आणि काही दिवसातच याच्या म्हणजे डोंगराच्या अंगावर आघात होऊ लागतात. पाहतो तर काय, एक पाथरवट डोंगर फोडत असतो. याला साक्षात्कार होतो, की जे काम आपण करत होतो त्यासाठीच आपला जन्म आहे आणि तो समाधानाने आपलं काम करू लागतो. अर्जुनाला जसा फक्त पक्ष्याचा डोळा दिसला, तसं आपण आपल्या कामावर लक्ष केंद्रित केलं तर बाकीचे विकार नाहीसे व्हायला नक्कीच मदत होईल. याच स्वधर्माला ज्ञानेश्वर माऊली नित्ययज्ञ म्हणून संबोधतात.स्वधर्मु जो बापा। तोचि नित्ययज्ञु जाण पां ।संतांचं देणं इतकं आहे, की नुसतं समजून घ्यायलाही अनेक जन्म कमी पडतील. म्हणूनच संत नामदेवही ‘एक तरी ओवी अनुभवावी’ एवढीच आपल्याकडून अपेक्षा करतात. लेखात जे जे मांडायचा प्रयत्न केला, ते आपल्या सर्वांसाठीच आहे. संतांच्या विचार-उच्चार-आचार यामध्ये एकरूपता असते. त्यांचं सांगणं आणि जगणं वेगळं नसतं. म्हणूनच संतवाणी ही शुद्ध आणि अमृतासमान संजीवक. यासाठीच तुकोबांच्या शब्दात ‘संतसंग देई सदा’ हा ध्यास हवा. कदाचित ज्ञानेश्वरी, दासबोध, नामदेव-तुकारामांच्या गाथा हे ग्रंथ पाहूनच आपल्याला दडपण येऊ शकतं, तर अशा वेळेस निवडक ओव्या-अभंगांच्या पुस्तकांनी आपण सुरुवात करू शकतो. संतसाहित्यावर आज व्याख्यानं प्रवचनं होत असतात. त्यातूनही तर साररूप नवनीत हाती येऊ शकतं, पण काही झालं तरी आज माध्यमांच्या कल्लोळात संतविचाराची सात्त्विक ज्योत मनामनात उजळायलाच हवी. हा विषय न संपणारा आहे, पण जी ओंजळ गवसली, ती अमृताची आहे हे नक्की. शेवट करताना संतांचं वर्णन आपण खरंच काय करणार. तेव्हा समर्थांच्या ओवीनेच समारोप करते.संत आनंदाचे स्थळ । संत सुखचि केवळ ।नाना संतोषाचे मूळ । ते हे संत ॥(लेखिका निवेदिका आणि व्याख्यात्या आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

सात्त्विक ज्योत संतवचनांची

Related Stories