चांगुलपणाचं चांगभलं

दिनांक ७ सप्टेंबर १९४०, जर्मनीच्या साडेतीनशे लढाऊ विमानांनी इंग्लंडवर हवाई हल्ले सुरू केले. पुढच्या नऊ महिन्यांत अंदाजे ८० हजार बॉम्ब टाकले गेले. दहा लाख इमारतीचं नुकसान झालं आणि प्राणहानी झाली ४० हजारच्या आतबाहेर. मात्र ब्रिटिश समाजानं स्वतःची इच्छाशक्ती एकवटून ठरवलं, की ह्या परिस्थितीसमोर आपण भावनिक शरणागती नाही पत्करणार..छप्पर उडालेल्या एका कॉफीहाउसनं दुसऱ्याच दिवशी व्यवसायाला सुरुवात करताना लिहिलं, ‘MORE OPEN THAN USUAL’. एका पबच्या खिडक्यादारांनी ठावठिकाणा सोडला होता. तिथे पाटी होती, OUR WINDOWS ARE GONE, BUT OUR SPIRITS ARE EXCELLENT.अशी अनेक उदाहरणं देत, रुगेर ब्रेमन (Rutger Bregman) हा लेखक आपल्या Humankind ह्या पुस्तकात म्हणतो, ‘मी तुम्हाला एक कठोर सत्य सांगणार आहे. बहुतेक माणसं त्यांच्या खोल मनामध्ये बहुतेक वेळी सज्जनच असतात.’ हे पुस्तक अतिशय वाचनीय आहे..ब्रेमन यांचं म्हणणं असं, की आपल्या सर्वांना नकारात्मकतेचं एक आकर्षण असतं. पाहायला, ऐकायला, वाचायला, चघळायला आपल्याला अन्याय-अत्याचार-दुराचार-भ्रष्टाचार अशाच बातम्या लागतात. एका घटनेवर करोडो लोक मतप्रदर्शन करतात. चांगुलपणाची ना बातमी होत, ना त्यावर जोरदार चर्चा होत. म्हणजे जगात चांगुलपणानं वागणारी माणसं मोठ्या प्रमाणात आहेत का?या पुस्तकात ब्रेमन यांनी अनेक शोधकहाण्या सादर केल्या आहेत. त्यातील एक अशी. विल्यम गोल्डींग ह्या लेखकाची, ‘लॉर्ड ऑफ द प्लाइज’ ही कादंबरी गेल्या शतकामध्ये अतिशय प्रभावी ठरली. १९५४ मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या ह्या कादंबरीच्या आजवर लाखो प्रती खपल्या आहेत. अनेक देशांतील शाळा-कॉलेजमध्ये हे पुस्तक अभ्यासाचा भाग म्हणून वापरलं गेलं आहे. अपघातामुळं एका बेटावर अडकलेल्या कुमारवयीन मुलांची कहाणी त्यात आहे..माणसामधल्या आदिम भावना आणि कौर्य हे सद् विचारांना भारी ठरतं, असा सूर लेखक लावतो. तोही अत्यंत प्रभावी शैलीमध्ये. ‘Man produces evil as bee produce honey’ म्हणजेच मधमाशा ज्या सहजतेनं मध तयार करतात, त्या सहजतेनं मानवी मन दुष्टावा आणि पापाची निर्मिती करू शकतं, हे गोल्डींगचंच एक वाक्य.ह्युमनकाइंडच्या लेखकानं १९७७ मध्ये ऑस्ट्रेलियामध्ये घडलेल्या नेमक्या अशाच प्रत्यक्ष घटनेचा शोध घेतला. तर त्यात अडकलेल्या त्याच वयोगटातील तरुणांनी परस्पर सहकार्यानं आणि चिकाटीनं ह्या आपत्तीवर मात केल्याचं त्याला आढळून आलं. अशी अनेक उदाहरणे देऊन ब्रेमन म्हणतात, की माध्यमांनी उजाळा दिलेल्या काळ्या घटनांचं आपण इतकं सार्वत्रिकीकरण करतो, की आपणच आपल्यातल्या सद् भावाला तुच्छ लेखायला लागतो आणि ‘जग आता कुठे जाणार आहे कुणास ठाऊक’ असे दुर्दैवी सूर लावतो..आपत्तिकाळामध्ये मग ती नैसर्गिक असो की मानवनिर्मित... माणसं एकमेकांना जास्त प्रमाणात मदत करतात, असं डेटा सांगतो. कोरोना महासाथीच्या काळामध्ये रेमडेसव्हिरचा काळाबाजार करणारे, निकृष्ट मास्क देणारे नक्की निघाले पण शेजाऱ्यांनी पाजाऱ्यांना केलेल्या कनवाळू वर्तनाची गणती केली तर ती कितीतरी जास्त ठरेल. पण सद्वर्तन हा कधीच माध्यम प्रसिद्धीचा विषय नसतो. शिवाय स्वतःच्या पाट्या-फलक लावणाऱ्या दिखाऊ सद्वर्तनापेक्षाही निरपेक्ष आणि देव्हाऱ्यातल्या तेवत्या ज्योतीसारखी माणुसकी सशक्त असल्यानंच स्वतःची जाहिरात करत नाही.गेल्यावर्षी ब्रिस्टल ह्या ब्रिटनमधल्या शहरात वांशिक हिंसाचार उसळला. कट्टरवादी, सूडपंथी लोकांनी स्वतःचा मोर्चा काढण्याचं ठरवलं. त्या शहरात त्या वेळी राहणारा माझा मुलगा सांगत होता; की त्यांच्या संख्येच्या दहापट शांततावादी नागरिक रस्त्यावर उतरले..आपण कमालीचे अल्पसंख्य आहोत हे कळल्यामुळं हिंसक गटानं नांगी टाकली आणि अशीही ‘सार्वजनिक सुट्टी’ मिळाल्यामुळं दोन्ही गटांनी एकत्र येऊन पुढचा दिवस नृत्य-गान आणि खान-पान असा साजरा केला. तत्कालीन प्रधानमंत्री आदींनी नागरिकांचं अभिनंदन केलं. खरं तर ह्या विषयावर उत्तम सिनेमा होऊ शकतो. पण ही उदाहरणं आपल्यासमोर फारशी येत नाहीत.संख्येनं कमी पण बळानं आणि सत्तेनं भारी अशा मंडळींनी जगातली जास्तीत जास्त दुष्कृत्यं केलीत हे खरं. अशीही उदाहरणं आहेत की बहुसंख्य समाजानं काही काळ त्यांची पाठराखण केली किंवा मूक राहणं पत्करलं. इतिहास सांगतो, की अशी सीमारेषा ओलांडली जाते आणि देशांचं भवितव्य चांगल्यासाठीसुद्धा बदललं जातं..गांधीजींनी त्यांच्या ‘हिंद स्वराज’ ह्या पुस्तकात, इतिहासाबद्दलचा त्यांचा दृष्टिकोन मांडला आहे. आपण शाळेत जो युद्ध आणि तहांचा इतिहास शिकतो, तो खरा इतिहास मानायचा का असा प्रश्न उपस्थित करून ते म्हणतात, की दोन युद्धांच्या दरम्यानच्या काळात सामान्यजन कसे वागत होते, हा खरा इतिहास आहे.आदिमानवाच्या काळापासूनच्या सर्व ‘गुहा-चित्रां’चा (Cave paintings) अभ्यास सांगतो, की त्यात प्राण्यांच्या शिकारीची चित्रं आहेत पण मानवी युद्धाची नाहीत. चारशे ठिकाणांहून मिळालेले पुरातन मानवाचे सांगाडे ‘नैसर्गिक मृत’ अवस्थेतले आहेत. म्हणजे ‘युद्ध’ नावाची गोष्टसुद्धा तुलनेने ‘आधुनिक’ आहे. क्रूर हिंसा हा त्या मानवाचाही ‘स्वभाव’ असल्याचं दिसत नाही..कर्तृत्वामुळं आलेली असमानता आणि स्त्री-पुरुष समानतेला छेद देत आलेली विषमता ह्या दोन मुद्द्यांनी मानवामधल्या दुवर्तनाला प्रोत्साहन दिलं असं शास्त्रज्ञ म्हणतात. माणसामधल्या स्वामीत्वभावनेचं व्यवहारात दिसणारं रूप म्हणजे, मौल्यवान गोष्टींचा साठा करणं. मालकी हक्क जिथं येतो आणि अनिवार तसेच अनिवार्य होतो तिथं सद्भावाचा बुरूज ढासळतो. तुलनेनं ‘अलीकडच्या’ गुहाचित्रात युद्धचित्रं येऊ लागली, युद्धात कामी आलेल्यांचे सांगाडे मिळू लागले.रिचर्ड डॉकिन्स हे लेखक-संशोधक त्यांच्या ‘सेल्फीश जीन’ मध्ये लिहितात, की माणसाला औदार्य आणि समर्पण ह्या भावना शिकवणं गरजेचं आहे कारण माणूस जन्मतः स्वार्थी आहे. ‘मी पणा’पासून आयुष्य सुरू होतं हे खरं. पण ह्या एकाच आयुष्यामध्ये माणसामधला ‘आत्मकेंद्रित रानटीपणा’ कमी होऊ शकतो, हेही खरं आहे..जंगली लांडग्यांना माणसाळवून त्यांचे ‘कुत्रे’ बनवण्याचा एक जबरदस्त प्रयोग गेल्या शतकामध्ये सायबेरियामध्ये रशियन संशोधकांनी केला. स्वकेंद्रित प्राण्याला हळूहळू परस्परकेंद्रित करता येतं असे हे सारे प्रयोग सांगतात. ‘Survival of the fittest’ अस्तित्वात येण्यासाठी ‘survival of the friendiest’ हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. अर्थात, मानवजातीच्या उत्क्रांतीच्या मुळाशी ‘मैत्र’ आहे, वैर नव्हे.माणसं वाईट का वागतात ह्यावरही बरेच संशोधन झालं आहे. इथं आपला मुद्दा आहे की माणूस ‘मुळात’ कसा आहे. आदिम भावना ह्या माणसाच्या मेंदूत इतका जास्त काळ आहेत, की त्यांची अभिव्यक्ती ‘नैसर्गिक’ बनली आहे. संताप, नैराश्य, भीती, खंत ह्या भावनांना बोलवावं लागत नाही. मेंदूच्या प्रगत भागातील भावनांमुळं भावनिक ‘नियोजन’ हे कार्य अस्तित्वात आलं आणि माणुसकीच्या ‘उन्नत’ भावनांमुळं माणसं एकमेकांशी ‘जोडली’ जाऊ लागली..पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञांमध्ये ह्या विषयावर एकमत नाही. काही धर्मांची मांडणी ही ‘पापी’ माणूस आणि त्याचा देवाने केलेला उद्धार अशीच आहे. बुद्धांच्या भूमिकेमध्ये, ‘दुःख’ अर्थात Distortions and disorders हा प्रकार माणसाचा पण मूळ माणूसपणाच्या गाभ्याचा भाग म्हणून सांगितलेला नाही.महायान विचारात बोधिचित्तापर्यंत पोहोचण्याची क्षमता प्रत्येकातच आहे असा सूर आहे. अद्वैत वेदांत तर माणूस म्हणजेच ‘देवत्व’ अर्थात ईश्वरतत्त्वाचा आविष्कार अशी भूमिका घेऊन पुढं त्याच्या दुवर्तनात अडकण्याची स्पष्टीकरणं देतो. पुढं जाऊन आत्मन् (I am) हेच निराकार ब्रह्मन् असंही प्रस्थापित करतो..प्रश्न येतो की आपण ह्यातलं काय धरून चालायचं? एक आजोबा नातवाला गोष्ट सांगत असतात, ‘‘ माझ्या डोक्यामध्ये दोन लांडगे सतत भांडत असतात. एक हिंस्र आहे. रानटी, खुनशी, स्वार्थी, द्वेष करणारा पण त्याचवेळी भ्याड... आणि दुसरा आहे शांत-निवांत. तो प्रामाणिक आहे. विश्वासू, आदबशीर, नम्र आणि दुसऱ्यासाठी सहजपणे कष्ट करणारा.’’‘कोणता लांडगा जिंकणार शेवटी?’ नातू विचारतो. आजोबा हसतात आणि उत्तर देतात, ‘ज्याला मी नेमाने खायला घालणार तो.’ ह्या गोष्टीवर वेगळे भाष्य करायची आवश्यकता नाही. पण हे लिहिताना मला आठवण झाली. ‘डायरी ऑफ ॲन फ्रॅन्क’ नावाच्या सार्वकालीक अतिवाचनीय मानल्या गेलेल्या पुस्तकाची. ही टीनएजर ॲन दुसऱ्या महायुद्धामध्ये छळयातनांपासून स्वतःचा बचाव करण्यासाठी कुटुंबाबरोबर लपून बसलेली असते..प्रत्येक दिवसाचा प्रत्येक क्षण असुरक्षिततेचा आणि तणावग्रस्त. त्या काळात ती लिहिते, ‘‘कधीकधी मला माझंच आश्चर्य वाटतं, की माझ्यातल्या सद्भावाचा आदर्श, मी सोडून कसे दिलेले नाहीत अजूनपर्यंत... खरं तर किती अवास्तव आणि अव्यवहारी आहेत ते. (Absurd and impractical). पण मी त्या आदर्शांना धरून आहे कारण माझा आढळ विश्वास आहे की कितीही वाईट घडो, माणसं त्यांच्या खोल अंतर्मनात चांगलीच असतात.’.गेल्या बारा महिन्यांमधल्या आपल्या सगळ्या लेखनभेटींमधून ह्या चांगुलपणाबद्दलचं लिखाण सातत्यानं घडलं. माणुसकीचं अंतरंग उलगडणारा स्तंभ म्हणून आपण सगळे ‘करुणालय’ ह्या मालिकेकडे पाहत होतो, वाचत होतो. तीच शिदोरी घेऊन नव्या वर्षाची नवी मुळाक्षरे गिरवू या. विंदाच्या शब्दांमध्ये, ‘मानवाचे अंती एक गोत्र’ असा जयजयकार करू या आणि ‘सुखे दुजाच्या हिरवळ चित्ती दुःखे डोळा पाणी’ ह्या बाकीबाब बोरकरांच्या ओळी स्तोत्रासारख्या स्मरू या.धन्यवाद आणि मनःपूर्वक प्रणाम.(लेखक हे विख्यात मनोविकारतज्ज्ञ, विचारवंत, नाटककार, संगीतकार, कवी चित्रकार आणि सामाजिक कार्यकर्ते आहेत.)(हे पाक्षिक सदर आता समाप्त होत आहे.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

चांगुलपणाचं चांगभलं

Related Stories