आज तुम्हीही पाहू शकणार चंद्र- सूर्य यांच्यातील ‘हा’ क्षण...

महाराष्ट्र जेव्हा दोन खगोलीय वस्तू पृथ्वी सापेक्ष एकमेकांच्या विरुद्ध बाजूला असतात याला प्रतियुती म्हटले जाते. पौर्णिमेला चंद्र- सूर्य प्रतियुती असते. ग्रहांमध्ये बहिर्ग्रहांची सूर्याशी प्रतियुती होते. ही प्रतियुती १३ महिन्याने येते. अशीच प्रतियुती यावर्षी मंगळवारी (ता. १४ जुलैला) आहे. २० जुलैला अशीच शनी- सूर्य प्रतियुती असणार आहे. 

मंगळ, गुरु, शनी हे बहिर्ग्रह पृथ्वीच्या कक्षेबाहेरून सूर्याभोवती प्रदक्षिणा मारतात. असा बहिर्ग्रह पृथ्वी सापेक्ष सूर्याच्या पलीकडे असतो (अंतर्युती) तेव्हा तो आपल्याला दिसत नाही. सूर्यापासून जसेजसे कोनीय अंतर वाढते. तसे तो ग्रह आपल्याला पहाटे उगवताना दिसू लागतो. जेव्हा हे कोनीय अंतर ९० अंश होते, तेव्हा ग्रह मध्यरात्री उगवतो. आणि मग लवकर उगवत उगवत संध्याकाळी उगवताना दिसू लागतो. जेव्हा सूर्य आणि ग्रह यांच्यातील कोनीय अंतर १८० अंश होते. तेव्हा पृथ्वीच्या एका बाजूला सूर्य आणि विरुद्ध बाजूला तो ग्रह असतो. पृथ्वीच्या दृष्टीने ग्रह बरोबर सूर्यासमोर असतो. प्रतीयुतीत सूर्य मावळताना ग्रह पूर्वेला उगवतो. रात्रभर आकाशात राहून पहाटे मावळतो. साधारणपणे या स्थितीच्या जवळपास ग्रह आणि पृथ्वी हे अंतर कमी असल्याने तो तुलनेने मोठा दिसतो. तसेच पृथ्वीवरून दिसणाऱ्या त्याच्या जास्तीतजास्त पृष्ठभागावर सूर्याचा प्रकाश पडत असल्याने ग्रह जास्त तेजस्वी दिसतो. यामुळे बहिर्ग्रह पाहण्याची सर्वोत्तम संधी ही प्रतियुती काळात असते.

१४ जुलैला गुरु- पृथ्वी- सूर्य एका रेषेत येतात. संध्याकाळी सूर्य मावळताना पूर्वेला गुरु उगवेल. साध्या डोळ्यांना सुद्धा गुरु अत्यंत तेजस्वी दिसेल. दुर्बिणीतून गुरुवरील पट्टे, त्याचे प्रमुख उपग्रह यांचे चांगले निरीक्षण करता येईल. आपल्याकडे अर्थातच पाऊस आणि ढग नसेल तर हे बघणे शक्य होईल. गुरू जवळच शनी दिसेल. दर १३ महिन्यांनी अशी सूर्य- गुरु प्रतियुती होते. मागच्या वर्षी १० जूनला हि प्रतियुती झाली होती तर पुढील वर्षी १९ ऑगस्टला पुन्हा हि प्रतियुती होईल. २० जुलैला अशीच शनी- सूर्य प्रतियुती होणार आहे. पावसाने विश्रांती घेतल्यास पुढील काही दिवस संध्याकाळी पूर्व आकाशात तेजस्वी गुरू बघायला विसरू नका.

संपादन : सुस्मिता वडतिले