Mahatma Gandhi: येरवडा तुरुंगात महात्मा गांधींनी बनवला होता फोल्डिंग चरखा, या महालात 2 वर्ष होते नजरकैद

उद्या 2 ऑक्टोबर 2022 म्हणजे  महात्मा गांधी यांची 153 वी जयंती आहे. गुजरातच्या पोरबंदर जिल्ह्यात महात्मा गांधी यांचा जन्म झाला. जनता गांधी यांना प्रेमाने बापू म्हणत. गांधी यांनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात मोलाची कामगिरी निभावली. बापूंनी सर्वपर्थम बिहारच्या चंपारणमध्ये शेतकर्‍यांसाठी आवाज उठवला आणि त्यांना न्याय मिळवून दिला. ब्रिटिशांच्या जाचक कर रचनेविरोधा त्यांनी दांडी मार्च काढला होता. बापूंनी सत्याग्रह, असहकार आंदोलन तसेच भारत छोडो आंदोलन केले. त्यांच्या प्रत्येक आंदोलनाला जनतेचा अभूतपूर्व असा प्रतिसाद दिला होता.

आजच्या लेखात आपण राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि पुण्याचे यांच्या नात्यांविषयीची सविस्तर माहिती पाहणार आहोत.

राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि पुण्याचे अतूट नाते आहे.  स्वातंत्र्य चळवळीदरम्यान बापूंना अनेकवेळा अटक करून पुण्यातील येरवडा तुरुंगात आणि आगा खान पॅलेसमध्ये नजरकैदेत ठेवण्यात आले होते. या दोन्ही ठिकाणी बापूंच्या जीवनातील अनेक आठवणी जोडलेल्या आहेत. बापूंनी येरवडा जेलमध्ये फोल्डिंग चरखा बनवला होता. 

बापूंचा येरवडा चरखा

बापू चरख्याचे उत्तम निर्माते होते. स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात बापू एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जात असत. यामुळे त्याला बहुतांश वस्तू सोबत नेणे शक्य नव्हते. अशा परिस्थितीत प्रवासात सहज वाहून जाऊ शकणारे चरखा बनवायचे, असे त्यांनी ठरवले. दरम्यान, स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांना येरवडा तुरुंगात जावे लागले. येथे त्याने फोल्डिंग स्पिनिंग व्हील बनवले. त्याची रचना कारागृहात केली असल्याने त्याला येरवडा चरखा असेही नाव पडले. हा चरखा पिशवीत ठेवून ते सहज कुठेही घेऊ जाऊ शकत होते. बापूंना अनेक वेळा अटक करण्यात आली आणि येरवडा तुरुंगात आणि आगा खान पॅलेसमध्ये नजरकैदेत ठेवण्यात आले. 

त्यांच्या पत्नी कस्तुरबा गांधी यांनी 22 फेब्रुवारी 1944 रोजी आगा खान पॅलेसमध्येच अखेरचा श्वास घेतला. येथे कस्तुरबा गांधी यांची समाधी आहे. आगा खान पॅलेस ही पुण्यातील येरवडा परिसरात असलेली एक ऐतिहासिक वास्तू आहे. हे सुलतान मुहम्मद शाह आगा खान द्वितीय यांनी 1892 मध्ये बांधले होते. या इमारतीत 1940 मध्ये 'महात्मा गांधी' यांना त्यांच्या इतर साथीदारांसह कैदी ठेवण्यात आले होते. कस्तुरबा गांधी यांच्या निधनानंतर त्यांची समाधीही याच इमारतीत बांधण्यात आली आहे.

सध्या ही जागा संग्रहालय म्हणून विकसित करण्यात आले आहे. या वास्तूतून गांधीजी 'भारत छोडो' आंदोलनाची रणनीती बनवत होते. गांधीजींसोबत इंडिया नाईटिंगेल सरोजिनी नायडू यांनाही या राजवाड्यात नजरकैदेत ठेवण्यात आले होते. बापूंच्या अनेक या वस्तू संग्रहालयात ठेवण्यात आल्या आहेत. या म्युझियममध्ये बापूंच्या जीवनाशी निगडित चित्र छायाचित्र गॅलरीत ठेवण्यात आले आहे. गांधीजींच्या चप्पल, चरखा, भांडी, पुस्तके, काही कपडे, चष्मा अशा असंख्य वैयक्तिक वापराच्या वस्तू येथे ठेवण्यात आल्या आहेत. याच वाड्याच्या बागेत बापूंचे सहाय्यक सचिव महादेव देसाई यांची समाधीही आहे.

बापूंच्या जीवनातील आगा खान पॅलेस मधील प्रसंग

10 ऑगस्ट 1942: भारत छोडो आंदोलनादरम्यान बापूंना त्यांच्या समर्थकांसह या राजवाड्यात आणण्यात आले.

15 ऑगस्ट 1942 : बापूंचे 50 वर्षीय सहाय्यक सचिव महादेव भाई देसाई यांचे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन.

19 मार्च 1943: प्रकृती अस्वास्थ्यानंतर सरोजिनी नायडू यांना आगा खाना पॅलेसमधून सोडण्यात आले.

26 जानेवारी 1943: महात्मा गांधींनी आगा  खान पॅलेसवर पहिल्यांदा काँग्रेसचा झेंडा फडकवला.

26 जानेवारी 1944 : पुढच्या वर्षी प्रचंड विरोधाला न जुमानता बापूंनी आपल्या समर्थकांसह खान पॅलेसवर काँग्रेसचा झेंडा फडकावला.

22 फेब्रुवारी 1944: कस्तुरबा गांधींनी आगा खान पॅलेसमध्ये अखेरचा श्वास घेतला.

6 मे 1944 : गांधीजी आणि त्यांच्या साथीदारांची आगा खान पॅलेसमधून सुटका झाली.