जुन्या ‘मिग-२१’ने एफ-१६ कसे पाडले?

भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात सध्या सुरू असलेल्या हवाई संघर्षात विंग कमांडर अभिनंदन वर्धमान हे पाकिस्तानच्या हाती पडले ही बाब दुर्दैवी असली, त्यांनी मिग-२१ या तुलनेने जुन्या असलेल्या लढाऊ विमानातून पाकिस्तानचे आधुनिक एफ-१६ विमान पाडले ही कौतुकास्पद बाब आहे.

एफ-१६ हे पाकिस्तानी हवाई दलाच्या ताफ्यातील अमेरिकेकडून घेतलेले अत्याधुनिक विमान; तर भारताने तत्कालीन सोव्हिएत युनियनकडून १९९३ मध्ये मिग-२१ विमाने विकत घेतली. या दोन्ही विमानांमध्ये वेळोवेळी सुधारणा करण्यात आल्या असल्या, तरीही एफ-१६ हे काहीसे वरचढ समजले जाते.

बुधवारी सकाळी पाकिस्तानची एफ-१६ विमाने भारतीय हद्दीत घुसली तेव्हा भारताची मिग-२१ विमाने कॉम्बॅट एअर पेट्रोल म्हणजे हवाई गस्तीवर होती. ती तातडीने एफ-१६ च्या मागावर पाठवण्यात आली. या हवाई संघर्षात विंग कमांडर अभिनंदन वर्धमान यांनी एक एफ-१६ पाडले. वर्धमान यांनी मिग-२१ विमानातून रशियन आर-७३ प्रकारचे क्षेपणास्त्र डागून एफ-१६ पाडल्याचे सध्या मानले जात आहे.
रशियाने त्यांच्या ताफ्यातील मिग-२१ विमानांचे १९९० च्या दशकात आधुनिकीकरण केले. त्यानंतर भारतानेही हवाई दलातील साधारण ११० मिग-२१ विमानांचे २००६ च्या दरम्यान आधुनिकीकरण (अपग्रेडेशन) केले. या सुधारित विमानांना मिग- बायसन असे नाव दिले आहे. त्यात जुन्या यंत्रणा बदलून अनेक नवीन यंत्रणा बसवल्या आहेत. मिग-२१ बायसनच्या कॉकपिटमध्ये अत्याधुनिक एव्हिऑनिक्‍स यंत्रणा आणि अन्य उपकरणे बसवली आहेत. त्यावर नवे मल्टि-मोड रडार बसवले आहे. सध्याच्या आधुनिक विमानांप्रमाणे त्याच्या वैमानिकाच्या हेल्मेटच्या काचेवर लक्ष्यासंबंधी उपयुक्त माहिती पाहण्याची सोय केली आहे. त्याला हेल्मेट-माऊंटेड डिस्प्ले म्हणतात. जुन्या मिग-२१ विमानांच्या कॉकपिटची कॅनॉपी किंवा काचेचे आवरण वैमानिकाला चौफेर दृष्टी फिरवण्यात अडचण आणत असे. आता त्याऐवजी सर्वत्र नजर टाकता येईल अशी रॅप-अराऊंड कॅनॉपी बसवली आहे. तसेच मिग-२१ बायसनवर रशियन आर-७३ आर्चर आणि आर-७७ अँडर ही हवेतून हवेत मारा करू शकणारी क्षेपणास्त्रे बसवली आहेत. त्यातील आर-७३ लघु पल्ल्याचे म्हणजे ३० कि.मी.पर्यंत मारा करणारे; तर आर-७७ हे मध्यम पल्ल्याचे म्हणजे १०० कि.मी.पर्यंत मारा करू शकते. या क्षेपणास्त्रांचा वेग ध्वनीच्या वेगापेक्षा अडीच ते तिप्पट म्हणजे ताशी साधारण ३००० कि.मी. इतका आहे. ही क्षेपणास्त्रे बसवल्याने मिग-२१ बायसनला दृष्य मर्यादेच्या पलीकडील (बियाँड व्हिज्युअल रेंज- बीव्हीआर) लढतीत बळ मिळाले आहे.
मिग-२१ आकाराने लहान आणि त्रिकोणी पंखे (डेल्टा विंग्ज) असलेले विमान असल्याने चपळ आहे. एफ-१६ त्यापेक्षा अधिक आधुनिक मानले जाते. तरीही नव्या सुधारणा केलेले मिग-२१ बायसनचे सारथ्य जर अनुभवी आणि कुशल वैमानिक करत असेल, तर ते एफ-१६ ला मात देऊ शकते. नेमके हेच कौशल्य विंग कमांडर अभिनंदन वर्धमान यांनी दाखवले आहे. एफ-१६ वरही एआयएम- ॲडव्हान्स्ड मीडियम रेंज एअर-टू-एअर मिसाईल (आमराम) होते, पण भारताचे मिग-२१ त्याने पाडल्याचे पुरावे अद्याप नाहीत.

भारतीय हवाई दलाच्या वैमानिकांनी अशाच प्रकारे १९६५ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धातही आपल्या कौशल्याच्या जोरावर पाकिस्तानची तत्कालीन एफ-८६ सेबर आणि एफ-१०४ स्टार फायटर ही आधुनिक विमाने कमी क्षमतेची नॅट विमाने वापरून पाडली होती.