विरोधकांना उत्साहाच भरत आलं होतं. गुजरातमधील जनता मोर्चाचे यश तसेच इंदिरा गांधींच्या विरोधात उच्च न्यायालयाचा निर्णय यामुळे आणखीनच खळबळ उडाली. एकीकडे इंदिरा गांधींच्या समर्थनार्थ काँग्रेसजन एकवटले होते तर दुसरीकडे विरोधी पक्षनेते त्यांच्या राजीनाम्यासाठी ठाम होते. दबाव निर्माण करण्यासाठी विरोधकांनी राष्ट्रपती भवनात ठिय्या मांडला होता.
विरोधकांच्या देशव्यापी सभा आणि निदर्शने जून महिन्याचा उकाडा आणखीनच तापवत होत्या. सर्वांच्या नजरा इंदिरा गांधींच्या पुढील वाटचालीकडे लागल्या होत्या. काही अनुचित प्रकार घडण्याच्या भीतीने लोक घाबरले होते. पण सत्ता आणि विरोधाचा प्रश्न होताच ते विरुद्ध पवित्र्यात होते.
1971 ची दुर्गा 1975 मध्ये असुरक्षित
1971 च्या युद्धातील यशानंतर अटलबिहारी वाजपेयींनी देवी दुर्गा ही उपाधी बहाल केलेल्या इंदिराजी स्वतःला घाबरलेल्या आणि असुरक्षित वाटत होत्या. तोपर्यंत अटलजींनी इंदिरा गांधींच्या स्तुतीत असे काही बोलल्याचे नाकारायला सुरुवात केली होती.
लोकसभेत दोनतृतीयांश बहुमत असूनही पक्षाचे वर्चस्व असतानाही न्यायालयाचा निर्णय आणि रस्त्यावर उतरलेले विरोधक हे दोनच पर्याय इंदिराजींसमोर उरले होते. राजीनामा किंवा निर्णायक पलटवार. जमलेला किंवा समर्थनार्थ जमा होणारा जमाव त्यांचा गमावलेला आत्मविश्वास परत आणण्यासाठी पुरेसा नव्हता. त्यांच्या मंत्रिमंडळातील सहकाऱ्यांनी त्यांना साष्टांग दंडवत घातले पण त्यांच्या निष्ठेची खात्री देता आली नाही.
संजयची चौकडी सर्वांवर भारी
या कठीण काळात इंदिरा गांधींचे त्यांचे धाकटे पुत्र संजय गांधी यांच्यावरील अवलंबित्व वाढले. यासोबतच नेत्यावर निष्ठा दाखवण्याचे प्रमाणही बदलले. संकटात असलेल्या आईच्या लढ्याची आज्ञा पुत्राने घेतली. हातात सत्ता आली की मग उत्साह वाढायचा. संजयची इच्छा काय आहे हे लोकांना समजू लागले. मग संजयचा दरबार भरू लागला.
इंदिराजींचे जुने साथीदार दूर जाऊ लागले. वाऱ्याची दिशा ओळखण्यात आणि त्याच्याशी जुळवून घेण्यात पटाईत काहींनी नव्या दरबारातही स्थान निर्माण केले. नवीन चौकडी उदयास आली. विरोधकांना आमच्या राज्यातील तुरुंगात पाठवा, असे म्हणणारे हरियाणाचे बन्सीलाल सुध्दा गेले.
गोबेल्सचा पत्ता मिळवून येणाऱ्या काळात माहिती प्रसारण मंत्री होऊन सरकारी-निमसरकारी माध्यमांना लोटांगण घालणारे विद्या चरण शुक्लाही होते. गृहमंत्री पी.सी.सेठी यांना बाजूला ठेवून त्यांचे राज्यमंत्री ओम मेहता सर्वत्र होते. आगामी काळात संजय अंबिका सोनी, रुखसाना सुलताना यांसारख्या लोकांच्या जवळ होत्या.
या गोंधळाच्या काळात काँग्रेसचे प्रदेशाध्यक्ष देवकांत बरुआ पुन्हा एकदा न्यायालयाच्या जवळ जाण्याचा प्रयत्न करत होते. त्यांना संविधान सभेचे सदस्य होण्याचा मान मिळाला होता. ते एक प्रतिष्ठित लेखक होते. ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे 83 वे अध्यक्ष होते. पण तरीही ते अस्वस्थ होते. न्यायालयाच्या निर्णयानंतर इंदिराजींना काही दिवस राजीनामा देण्याचा सल्ला देणाऱ्यांमध्ये त्यांचे नावही सामील झाले होते.
इंदिरा आणि संजय दोघांनाही ते आवडले नाही हे उघड आहे. पुनरागमन करण्यासाठी बरुआने मोठी बाजी मारली. 'इंदिरा इज इंडिया - इंडिया इज इंदिरा' अशी घोषणा दिली. निष्ठावंतांनी ती पटकन झेलली आणि नंतर सर्वदूरवर त्याचा प्रचार झाला.
आणि त्या अंधाऱ्या खोलीत एक प्रकाश...
1942 च्या भारत छोडो आंदोलनाचे नायक असलेल्या व्यक्तिमत्वाने साधनसामुग्री, गर्दी आणि सत्तेची ताकद यांना आव्हान दिले होते. ज्यांनी स्वतंत्र भारतातील प्रत्येक प्रलोभन नाकारले. निवडणुकीच्या राजकारणापासून स्वतःला नेहमीच दूर ठेवले. कोण होते हे? हे नेते होते, जयप्रकाश नारायण.
इंदिराजींचे वडील पंडित जवाहरलाल नेहरूंचे मित्र. त्यांना इंदिरा मुलीसारख्या होत्या. पण तोपर्यंत हे संबंध निरर्थक झाले होते. इंदिराजींच्या नजरेत आता जयप्रकाश नारायण हे C.I.A. आणि परकीय शक्ती आणि भांडवलदारांचे एजंट होते. जेपी आणि इंदिराजी यांच्यात संवाद आणि समेट घडवून आणण्याच्या प्रयत्नात तत्कालीन तरुण तुर्क चंद्रशेखर, मोहन धारिया आणि रामधन यांनी आपल्याच काँग्रेस पक्षासाठी नेतृत्व नसल्याच्या डोळ्यात धूळफेक सुरू केली.
इंदिराजींना जेपीबद्दल काय वाटतं, याची पर्वा न करता, नवीन पिढीने शाळा, महाविद्यालये आणि विद्यापीठांच्या वर्गखोल्या सोडल्या आणि "अंधारात प्रकाश - जय प्रकाश, जय प्रकाश" ही घोषणा पृथ्वीपासून अंबरपर्यंत प्रतिध्वनीत झाली. जेपींचा नैतिक अधिकार जबरदस्त होता.
जेपी हे सरकारकडून निराश आणि संतप्त लोकांच्या आशेचे केंद्र होते आणि दुष्यंत कुमारसारखे कवी तेव्हा लिहीत होते,
एक बूढ़ा आदमी है मुल्क में या यूँ कहो,
इस अंधेरी कोठरी में एक रोशनदान है ।
पण पुढच्या काही दिवसांत देशात असा अंधार निर्माण झाला की, त्यातून सुटका होण्यासाठी 21 महिन्यांचा प्रदीर्घ काळ जावा लागणार होता.
सकाळ+ चे सदस्य व्हा
ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.
