मुख्यमंत्री व्हायच्या आड आला रसगुल्ला ! रसगुल्ल्यावर बंदी घातल्याने "हा' नेता पुन्हा बनू शकला नाही मुख्यमंत्री

सोलापूर : पश्‍चिम बंगाल सरकारने 1965 मध्ये चमत्कारिक पद्धतीने रसगुल्लावर प्रेम करणाऱ्या बंगालींवर बंदी घातली. देशातील इतर राज्यांमध्ये बंगालचे प्रतिशब्द म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या रसगुल्लाला राज्यातच बंदी घातली गेली आणि रसगुल्लावर बंदी घालणारे नेते बंगालचे दुसरे मुख्यमंत्री, गांधीवादी नेते प्रफुल्ल चंद्र सेन होते. मात्र ही रसगुल्लाबंदी त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीला मारक ठरली. 1967 नंतर ते पुन्हा मुख्यमंत्री बनू शकले नाहीत. 

अचानक हा निर्णय अगदी हुकूमशहासारखा वाटला, पण या निर्णयामागील प्रफुल्ल चंद्र सेन यांचा हेतू वाचल्यानंतर कदाचित तुम्हाला बंगालमधील रसगुल्लासारख्या प्रसिद्ध आहारावर बंदी घालणारा हा नेता किती दयाळू व कनवाळू होता याची जाणीव होईल. वास्तविक, त्या वेळी राज्यातील दुग्धजन्य पदार्थांची कमतरता लक्षात घेता प्रफुल्ल चंद्र सेन यांनी हा निर्णय घेतला होता. त्यांचा असा विश्वास होता, की जर रसगुल्लांवर बंदी घातली तर माता आणि नवजात मुलांसाठी भरपूर प्रमाणात दूध उपलब्ध होईल. बंगाल कदाचित मिठाईंसाठी प्रसिद्ध असेल, पण दुग्धजन्य पदार्थांच्या बाबतीत त्याची स्थिती कधीच चांगली नव्हती. साठच्या दशकातील परिस्थिती आणखी बिकट होती आणि तेव्हा (1962-67) प्रफुल्ल चंद्र सेन हे राज्याचे मुख्यमंत्री होते. 

पण, गांधीवादी मताचे प्रफुल्ल चंद्र सेन यांना सत्ता गमावल्यास त्याचे दुष्परिणाम काय होतील हे ठाऊक होते. आणि तेच घडलं. ही घटना म्हणजे पश्‍चिम बंगालच्या इतिहासातील रसगुल्ला क्रांती म्हणून देखील लक्षात ठेवली जाते. त्या वेळी डावी विचारसरणी बंगालमधील आपली मुळे मजबूत करीत होती. डाव्या पक्षांच्या वतीने बंदीचा निषेध करण्यासाठी राज्यभरात निदर्शने करण्यात आली. प्रफुल्ल चंद्र सेन यांच्यानंतर पश्‍चिम बंगाल कॉंग्रेसचे सर्वांत मजबूत नेते असलेले अजोय घोष यांनी कॉंग्रेस पक्ष तोडला आणि 1967 च्या विधानसभा निवडणुकीत अजोय घोष यांनी कम्युनिस्ट पक्षाबरोबर सरकार स्थापन केले. प्रफुल्लचंद्र सेन यांनी घेतलेल्या लोकांना प्रिय नसलेल्या निर्णयामुळे सरकार गमावले असेल, पण आज जवळपास पन्नास वर्षांनंतर आपण त्यांचे स्मरण करीत असताना, त्या रसगुल्ला बंदीच्या निर्णयाचे मूल्य मानवी डोळ्यांनी पाहिले पाहिजे. आणि भारतीय राजकारणातील त्या विद्रूपालाही समजले पाहिजे, की कधीकधी लोकप्रिय नसलेले निर्णय किती महत्त्वाचे असतात. मात्र प्रफुल्ल चंद्र सेन 1967 नंतर पुन्हा कधी मुख्यमंत्री बनू शकले नाहीत, हे दुर्दैवच म्हणावे लागेल. 

पश्‍चिम बंगालच्या सध्याच्या मुख्यमंत्री ममता बॅनर्जी या प्रफुल्ल चंद्र सेन यांना आपला मार्गदर्शक मानतात. ममतांनी आपल्या "माय अनफॉर्गेटेबल मेमरीज' या पुस्तकात लिहिले आहे की, "पुष्कळसे लोक आहेत ज्यांनी मला मागे राहून खूप वेळा मदत केली आहे; पण प्रफुल्लदांपेक्षा जास्त नाही.' 

प्रफुल्ल चंद्र सेन यांनी ममतांसाठी प्रचार केला जेव्हा त्या 1984 मध्ये डाव्या विचारसरणीचे दिग्गज नेते सोमनाथ बॅनर्जी यांच्या विरोधात निवडणूक लढविली. ममतांनी त्या क्षणांचा उल्लेख भावनांसह त्यांच्या पुस्तकात केला आहे. 

गांधीवादाने प्रभावित 
10 एप्रिल 1897 रोजी बंगालमधील खुल्ना (सध्या बांगलादेशाचा एक जिल्हा) येथे जन्मलेल्या प्रफुल्ल चंद्र सेन यांचे बालपण बहुतेक बिहारमध्ये गेले. देवघर येथून शालेय शिक्षण घेतल्यानंतर त्यांनी स्कॉटलॅंडच्या स्कॉटलॅंड चर्च कॉलेजमध्ये पदवी संपादन केली. पदवीनंतर प्रफुल्ल चंद्रांना करिअर करण्यासाठी इंग्लंडला जायचे होते, पण 1920 मध्ये महात्मा गांधींनी केलेल्या भाषणाने त्यांचे भविष्य बदलले. यानंतर त्यांनी देशाबाहेर जाण्याचे स्वप्न अपूर्ण ठेवले आणि असहकार चळवळीच्या प्रभावाखाली हुगळी जिल्ह्यातील आराम बागेत गांधीवादाचा प्रसार करण्यास सुरवात केली. स्वातंत्र्यलढ्यात सुमारे दहा वर्षे वेगवेगळ्या तुरुंगात घालविली. 

स्वातंत्र्यानंतर दुसरे मुख्यमंत्री बिधानचंद्र रॉय यांच्या सरकारमध्ये ते राज्याचे कृषिमंत्री झाले. कृषिमंत्री असताना त्यांनी राज्यातील अन्नधान्याच्या समस्येचे बारकाईने निरीक्षण केले आणि समजून घेतले. 1942 मध्ये बंगालमध्ये पडलेल्या भीषण दुष्काळाच्या भयानक आठवणी हे राज्य वर्षानुवर्षे भोगत होते. 1962 मध्ये जेव्हा प्रफुल्ल चंद्र सेन राज्याचे मुख्यमंत्री झाले, तेव्हा अन्नपुरवठ्याच्या सुधारणेबाबत त्यांनी अनेक मोठे निर्णय घेतले. 2017 मध्ये प्रफुल्लदा यांच्या जयंतीदिनी ममता बॅनर्जी यांनी त्यांची आठवण करून दिली होती, की "प्रफुल्लदा यांनी राज्यात अन्नधान्यासाठी रेशनिंग योजना सुरू केली होती, त्यात काही बदल करून आजही अन्नधान्याचे रेशनिंग सुरू आहे.' 

1965 मध्ये रसगुल्लावर बंदी घातल्यानंतर प्रफुल्ल चंद्र सेन यांची लोकप्रियता कमी झाली. 1967 मध्ये आराम बाग विधानसभा मतदारसंघातून प्रफुल्ल चंद्र सेन यांना पराभूत करणारे अजोय मुखर्जी यांच्या विजयाचे मुख्य सूत्रधार असलेले विद्यार्थी नेते नारायणचंद्र घोष यांनीही प्रफुल्लदा यांची फार उत्कटतेने आठवण काढली. प्रफुल्लदा यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्त नारायणचंद्र घोष म्हणाले होते, "प्रफुल्ल चंद्र सेन यांच्या जीवनातून आपण शिकले पाहिजे. सेनहाती (बंगालमधील एक ठिकाण) मधील एक माणूस आराम बागचा गांधी बनला. सेन यांच्या समर्पणातून आपल्याला खूप काही शिकण्यासारखे आहे.' 

1967 चा पराभव प्रफुल्ल चंद्र सेन यांच्या राजकारणाला उतरती कळा लागली. आजीवन ब्रह्मचारी राहिलेले प्रफुल्ल चंद्र सेन यांचे पुढील काही वर्षांत हळूहळू राजकारणातील गती कमी होत गेली. मोठ्या पदांवर अनेक वर्षे घालवल्यानंतरही त्यांनी शेवटच्या काळापर्यंत कोणताही सरकारी लाभ घेतला नाही. 25 सप्टेंबर 1990 रोजी दीर्घ आजाराने त्यांचे निधन झाले. तरुण वयातच ज्या गांधीवादाने इंग्लंडला जाण्याचा मार्ग सोडला होता, त्या मार्गाने ते कधीच भरकटले नाहीत.