रि-स्किलिंग : पूर्वग्रह : कारणे आणि उपाय

पूर्वग्रहदूषित विचारसरणी आपल्या प्रगतीमधील एक नंबरची शत्रू आहे. आपल्या नकळत आपण आपले पूर्वग्रह जोपासत असतो. हे पूर्वग्रह विशिष्ट लोकांबद्दल, समाजाबद्दल, एखाद्या डेटाबद्दल, निर्णयाबद्दल वगैरे कशाबद्दलही असू शकतात. हे पूर्वग्रह कसे ओळखावेत आणि कसे टाळावेत ही एक कला आहे, कौशल्य आहे.

‘ही व्यक्ती अशी आहे, ती व्यक्ती तशी आहे,’ अशासारखी वाक्ये आपण नेहमी बोलत असतो. एखाद्या व्यक्तीबद्दल मतप्रदर्शन करताना, आपण निव्वळ त्या व्यक्तीच्या ऐकीव माहितीवर आपले मत बनवत असतो. एखाद्या राज्यातील, समाजातील, धर्मातील, देशांतील व्यक्तींना आपण लेबल्स लावत असतो. बऱ्याचदा आपण पूर्वग्रहदूषित मत प्रदर्शन करत असतो. अशा पूर्वगृहीत मतांचा आपल्या निर्णय प्रक्रियेवरही प्रभाव पडत असतो. महत्त्वपूर्ण निर्णय घेताना आपण शक्य तितके वस्तुनिष्ठ राहण्याचा प्रयत्न करणे गरजेचे असते., विशेषत: जेव्हा हे निर्णय कामाशी संबंधित असतात. मात्र, मानव म्हणून, आपण सर्वजण पूर्वग्रहांच्या (ज्याला अंतर्निहित पूर्वग्रह असेही म्हटले जाते) अधीन आहोत, परंतु जितके अधिक आपण याविषयी जागरूक राहू, तितकेच आपण ते कमी करू शकू. या लेखात, आपण हे पूर्वग्रह परिभाषित करू, ते समजावून घेऊ.

पूर्वग्रहदूषित पक्षपात

पूर्वग्रह म्हणजे एखाद्या गोष्टीच्या, व्यक्तीच्या किंवा समूहाच्या बाजूने किंवा त्याच्या विरोधात, आधीच तयार केली मते. अन्यायकारक समजल्या जाणाऱ्या मार्गाने, पक्षपात व्यक्ती, गट किंवा संस्थेकडून असू शकतो आणि त्याचे नकारात्मक किंवा सकारात्मक परिणाम होऊ शकतात. आपल्या अनुभवावर आपले पूर्वग्रह तयार होत असतात. पूर्वग्रह जीवनातील सर्व क्षेत्रातील आपल्या निर्णयांवर परिणाम करू शकतात. कामाच्या ठिकाणी असे पूर्वग्रह कमालीचे त्रासदायक ठरू शकतात.

पूर्वग्रहाचे दोन प्रकार आहेत

जागरूक पूर्वग्रह (ज्याला स्पष्ट पूर्वग्रह असेही म्हणतात)

नकळत पूर्वग्रह (अंतर्निहित पूर्वग्रह म्हणूनही ओळखले जाते)

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे, की पक्षपात, जागरूक किंवा नकळत, वांशिकता आणि वंशापुरते मर्यादित नाहीत. एखाद्याचे वय, लिंग, लिंग ओळख शारीरिक क्षमता, धर्म, लैंगिक अभिमुखता, वजन आणि इतर अनेक वैशिष्ट्ये बाबत आपले पूर्वग्रह तयार होत असतात. नकळत पूर्वग्रह म्हणजे विशिष्ट समाजाबद्दल, गटांबद्दल, सामाजिक रूढीबाबत स्वतःच्या नकळत स्वतःची मते तयार करणे. ही मते ऐकीव माहिती, आपले भूतकाळातील अनुभव, आपल्या कानावर रोज आदळणाऱ्या बातम्या वगैरेच्या प्रभावामुळे नकळत तयार होत असतात. नकळत पूर्वग्रह जागरूक पूर्वग्रहापेक्षा जास्त प्रचलित आहेत आणि बऱ्याचदा एखाद्याच्या जागरूक मूल्यांशी विसंगत असतात.

पूर्वग्रहदूषित पक्षपात म्हणजे काय?

आपली सामाजिक पार्श्वभूमी, अनुभव आणि आपल्या सभोवतालची परिस्थिती आपल्यावर प्रभाव टाकत असतात. हे प्रभाव आपल्या आवडी-निवडी निर्माण करत असतात, आपल्याला त्याची जाणीव असो वा नसो. जेव्हा आपण लोकांच्या बाजूने किंवा त्यांच्याशी भेदभाव करतो तेव्हा आपण नकळत पूर्वग्रह प्रदर्शित करत असतो. हे पूर्वग्रह कामाच्या जागी, संस्थेत, लोकांशी संबंधित निर्णयांवर मोठा प्रभाव टाकू शकतात. कर्मचारी भरती, पदोन्नती, कामगिरी व्यवस्थापन आणि कल्पना निर्मितीच्या बाबतीत आपले पूर्वग्रह लोकांच्या करिअरवर प्रभाव टाकत असतात. जेव्हा पूर्वगृहीत पक्षपात कामाचा प्रचलित भाग होतो, तेव्हा संस्थेमध्ये हुशार आणि कर्तबगार कमर्चाऱ्यांना सांभाळून ठेवण्यात यशस्वी होणार नाही. कामाच्या ठिकाणी सुधारण्याचे प्रयत्न मर्यादित यशस्वी होतील.

तसेच, पूर्वग्रह ओळखण्यासाठी आणि कमी करण्यासाठी नैतिक अत्यावश्यक म्हणून, व्यावसायिक विचार करणे गरजेचे ठरते. संशोधनात असे दिसून आले आहे, की एका संस्थेच्या सर्व स्तरांवर वैविध्यपूर्ण कार्यबल असेल तर संस्था अधिक प्रभावी ठरते. एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे, की वेगवेगळ्या वांशिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या लोकांची नेमणूक करणाऱ्या संस्था सरासरीपेक्षा ४३ टक्के जास्त नफा मिळवतात.

पूर्वग्रह कसे हाताळावेत?

• पूर्वग्रह पूर्णपणे काढून टाकणे शक्य नसले तरी, खालील उपाय त्याचे परिणाम कमी करण्याच्या दिशेने उपयोगी पडू शकतात.

• आपले कार्यवर्तुळ विस्तृत करा : लोकांच्या अधिक वैविध्यपूर्ण श्रेणीसह कार्य करा आणि त्यांना वैयक्तिकरित्या जाणून घ्या. हे आपली सांस्कृतिक क्षमता सुधारण्यास आणि इतरांना अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास मदत करेल.

• वेगवेगळ्या प्रकारच्या लोकांच्या, समाजाच्या, धर्माच्या तसेच राज्याच्या आणि देशांच्या संस्कृतीचा अभ्यास करा. ऐकीव माहितीवर अथवा माध्यमात आलेल्या बातम्यांवर अंध विश्वास ठेवू नका. लोकांना समजून घ्या.

• विचार करून निर्णय घ्या : एखादा निर्णय घेताना थोडा विचार करा आणि मगच निर्णय घ्या. घाईघाईत आपला मेंदू पक्षपात करू शकतो आणि आपल्या पूर्वग्रहावर आधारित निर्णय घेऊ शकतो. म्हणून आपण घाई करताना मेंदू शॉर्टकटवर अवलंबून असतो; पक्षपात-निर्णय घेणे सोपे आणि जलद करण्यासाठी. या निर्णयावर प्रभाव टाकण्याचा धोका कमी करा आणि स्वतःला निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी अधिक वेळ द्या.

• कर्मचारी भरती करताना योग्य निर्णय घ्या : आपण कर्मचारी भरती करत असताना उमेदवारांच्या नावावरून, आडनावावरून, अथवा त्याच्या राहण्याच्या ठिकाणावरून आडाखे बांधू नका. उमेदवाराच्या कौशल्यावर आणि त्याच्या गुणांवर जास्त लक्ष द्या. गरज पडल्यास वेगवेगळ्या अधिकाऱ्यांना मुलाखत घ्यायला सांगा.

• लिंगरहित नोकरीच्या जाहिराती लिहा : तुमच्या नोकरीच्या जाहिरातींमध्ये लिंग-विशिष्ट भाषा आहे जी पुरुष किंवा स्त्रियांना अर्ज करण्यापासून परावृत्त करू शकते का. हे तपासण्यासाठी जेंडर डीकोडरसारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर करा. उदाहरणार्थ, ‘आक्रमक’, ‘निर्णायक’ आणि ‘आत्मविश्वास’ यांसारख्या शब्दांना पुरुषी शब्द मानले जाते, तर ‘सहयोगी’, ‘सहानुभूती’, आणि ‘विश्वास’ यांसारख्या शब्दांना स्त्री-संकेतांक म्हणून पाहिले जाते.

• प्रशिक्षणामध्ये गुंतवणूक करा : नियमित, सतत ‘पूर्वग्रह प्रशिक्षण’ संस्थांना समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी पद्धतशीर आणि प्रभावीपणे मदत करू शकते. आपले पूर्वग्रह ओळखण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण द्या.

• आपल्या स्वतःच्या पक्षपातीपणाची जबाबदारी घ्या : स्वत:मध्ये पूर्वाग्रहांबद्दल अधिक जागरूक राहण्याचा प्रयत्न करा, तुमचे स्वतःचे वर्तन बदलून, तुम्ही तुमच्या सहकाऱ्यांनाही बदलण्यासाठी प्रेरित कराल अशी आशा आहे.