इतिहासातील सर्वात वाईट 5 महामारीचा अंत कसा झाला?

कोरोना महामारीमुळे (corona virus) संपूर्ण जग संघर्ष करीत आहे. या विषाणूमुळे आतापर्यंत अनेक (pandemic) लोकांचा मृत्यू झाला आहे. तसेच अधिक लोकांना संसर्ग झाल्याचे आढळले. भारतामध्ये आतापर्यंत अनेक लोकांना संसर्ग झाल्याचे आढळले आहे. या विषाणूमुळे जगभरात लॉकडाऊन (lockdown) परिस्थिती निर्माण झाली आहे. संपूर्ण जगाला या साथीच्या रोगाने ग्रासलेल्याची ही पहिली वेळ नाही. याआधीही, बर्‍याच वेळा भयानक साथीमुळे कोट्यवधी लोकांचा बळी गेला आहे. चला इतिहासाच्या साथीच्या (history pandemic) आजारांबद्दल जाणून घ्या ज्याने मानवाचे नुकसानही केले. पण तुम्हाला माहित आहे का? इतिहासातील सर्वात वाईट महामारींपैकी 5 पैकी अखेरचा शेवट (end) कसा झाला? महामारी दरम्यान लोकसंख्येचा काही भाग नष्ट झाला. त्यावेळी वैद्यकीय आणि सार्वजनिक आरोग्याच्या पुढाकाराने इतर आजारांचा प्रसार थांबविला. कसा ते पाहा. (How did 5 worst pandemics in history end?)

जस्टीनचा प्लेग

रेकॉर्ड माहितीनुसार, इतिहासामधील सर्वात प्राणघातक महामारींपैकी प्लेग हा येरसिनिया पेस्टिसमुळे झाला, हा एक गंभीर संसर्ग, प्लेग म्हणून ओळखला जातो. साधारण इ.स. 541 मध्ये जस्टिनियन प्लेग हा बायझंटिन साम्राज्याची राजधानी कॉन्स्टँटिनोपल येथे पोचला. तिथून ते पूर्वेकडे पर्शियामध्ये आणि पश्चिमेकडे दक्षिण युरोपमध्ये पसरली. या साथीनं सगळ्या जगातली मिळून जवळपास ३० ते ४० टक्के लोकसंख्या गिळंकृत केली होती. डीपॉल युनिव्हर्सिटीचे इतिहासविषयक प्राध्यापक थॉमस मोकायटिस म्हणतात, “आजारी माणसांवर उपचार आणि संघर्ष कसा करावा याची इतरांना कल्पना नव्हती.” "प्लेग कसा संपला याबद्दल, सर्वोत्तम अंदाज असा आहे की (साथीचा रोग) संपण्यामागे लोकांची प्रतिकारशक्तीच असावी

ब्लॅक डेथ - क्वारंटाईनचा उगम

प्लेग कधीच गेला नव्हता आणि 800 वर्षांनंतर जेव्हा तो परत आला तेव्हा त्याने भयंकर रूप धारण केले होते. इ.स. १३४७ साली ही साथ रेशीम मार्गाने (सिल्क रूट) म्हणजेच व्यापारी मार्गाने कॉन्स्टंटिनोपलला पोहोचली. मंगोल आक्रमणकर्त्यांच्याद्वारे ती युरोपात आणखी पसरली. १३४७ ते १३५२ या वर्षात ती पूर्ण युरोप व जगभरात पसरली. या ५ वर्षात युरोपची आणि मध्यपूर्वेतील देशांची अर्धी, तर इजिप्तची ४० टक्के लोकसंख्या प्लेगला बळी पडली. या साथीने जगभरात जवळपास २० कोटी लोक मृत्युमुखी पडले. हा रोग कसा रोखायचा याबद्दल, लोकांना अद्याप संसर्ग विषयी वैज्ञानिक समज नव्हती, मोकायटिस म्हणतात, परंतु त्यांना हे माहित होते की याचा जवळचा काही संबंध आहे. म्हणूनच वेनिस-नियंत्रित बंदर शहर रागुसा येथील पुढच्या विचारसरणीच्या अधिकाऱ्यांनी आजारी नसल्याचे सिद्ध करेपर्यंत नव्याने आलेल्या खलाशांना अलगद ठेवण्याचा निर्णय घेतला. सुरुवातीला, नाविक 30 दिवस त्यांच्या जहाजांवर ठेवले गेले, जे वेनेशियन कायद्यात ट्रेंटिनो म्हणून ओळखले जाऊ लागले. जसजशी वेळ पुढे गेला तसतसे व्हेनेशियन लोकांनी सक्तीने 40 दिवस विलिगीकरण वाढवले, आणि तेव्हाच क्वारंटाईन शब्दाचा उगम आणि पाश्चात्य जगात त्याची प्रथा सुरू झाली. “त्याचा निश्चितच परिणाम झाला,” असे मोकायटिस म्हणतात. वाढत्या शहरीकरणाबरोबर स्वच्छता, आरोग्यसेवा सुधारणे, घरांची रचना बदलल्याने उंदीर, घुशी आदींचा संपर्क कमी होणे, रुग्णांचे विलगिकरण करणे इ. कारणाने त्यांनतर प्लेगचे प्रमाण कमी झाले.

लंडनचा ब्लॅक डेथ

ब्लॅक डेथनंतर लंडनला खरोखरच कधी ब्रेक लागला नाही. १६६५-६६ या वर्षात लंडनमध्ये ‘ग्रेट प्लेग’ची साथ आली त्यामध्ये जवळपास ७० हजार लोक बळी पडले. प्रत्येक नवीन प्लेगच्या साथीने, ब्रिटीश राजधानीत राहणारे 20 टक्के पुरुष, स्त्रिया आणि मुले ठार झाली. 1500 च्या दशकाच्या सुरुवातीस, इंग्लंडने आजारी लोकांना वेगळे आणि वेगळे करण्यासाठी पहिले कायदे लादले. प्लेगने ग्रासलेल्या घरांना तेव्हा चिन्हांकित करण्यात आले होते. जर आपल्यास कुटुंबातील सदस्यांना संसर्ग झाला असेल तर आपण सार्वजनिक ठिकाणी बाहेर पडल्यावर पांढरा पोल घ्यावा लागला. त्यावेळी असा विश्वास होता, कि मांजरी आणि कुत्र्यांपासून हा आजार झाला, म्हणून तेथे लाखो प्राण्यांचा नरसंहार करण्यात आला.1665 चा ग्रेट प्लेग शतकानुशतके उद्रेक होणारा शेवटचा आणि सर्वात भयंकर प्रकार होता, ज्याने अवघ्या सात महिन्यांत 10,00,000 लंडनवासी ठार केले. सर्व सार्वजनिक करमणुकीवर बंदी घालण्यात आली होती आणि रोगाचा प्रसार रोखण्यासाठी पीडितांना त्यांच्या घरात जबरदस्तीने बंद करण्यात आले होते. त्यांच्या दारावर रेड क्रॉस आणि क्षमायाचनाची विनंती करण्यात आली होती. "प्रभु आमच्यावर दया करा."आजारी लोकांना त्यांच्या घरांमध्ये बंद ठेवणे आणि मृतांना पुरल्यामुळेच कदाचित या महामारीचा शेवट होण्याचा हा एकमेव मार्ग असू शकतो. असे म्हटले गेले

देवी - लसीकरणाचा शोध

अठराव्या शतकात, युरोपात दर वर्षी सुमारे चार लाख लोक देवीच्या (स्मॉलपॉक्स) घातक रोगाला बळी पडत असत. एडवर्ड जेन्नर या इंग्लिश वैद्यकतज्ज्ञाने लसीकरणाची पद्धत शोधली. अठराव्या शतकात, युरोपात दर वर्षी सुमारे चार लाख लोक देवीच्या (स्मॉलपॉक्स) घातक रोगाला बळी पडत असत. यावर प्रतिबंधक उपाय म्हणून जेन्नरने देवीवरची लस शोधून काढली. जेन्नरचा हा देवीच्या रोगावरील लसीचा शोध म्हणजेच लसीकरणाचा शोध आहे. जेन्नरच्या या शोधाचे बीज त्याने अनेकांकडून ऐकलेल्या एका माहितीत होते. त्या काळी दुधासाठी पाळलेल्या अनेक गाईंच्या आचळावर पुरळ उठून त्यांचे फोडात रूपांतर व्हायचे. या रोगाला गोस्तन देवी (काऊपॉक्स) हे नाव होते. या रोगामुळे गवळणींच्या हातावरही गोस्तन देवींची लागण व्हायची. मात्र अशा गोस्तन देवी येऊन गेलेल्या गवळणींना घातक देवीची मात्र कधीच लागण होत नसल्याचे, एडवर्ड जेन्नरच्या कानावर आले होते. या माहितीवरून जेन्नरने निष्कर्ष काढला, की गोस्तन देवी येऊन गेल्यानंतर माणसाच्या शरीरात देवींपासून संरक्षण देणारी व्यवस्था निर्माण होत असावी.

कॉलरा - सार्वजनिक आरोग्य संशोधनाचा विजय

भरतातून १८२४ च्या पावसाळ्यात कॉलऱ्याच्या दुसऱ्या जागतिक साथीची सुरुवात झाली. यावेळी रशिया, पोलंड, जर्मनी, ऑस्ट्रिया, स्वीडन मार्गे १८३२ मध्ये ही साथ इंग्लंडमध्ये पोचली. यामध्ये केवळ लंडनमध्ये ६५३६ तर पॅरिसमध्ये २० हजार लोकांचा बळी गेला. एका अंदाजानुसार फ्रान्समध्ये १ लाख लोक मृत्युमुखी पडले. यादरम्यान रशियात झारच्या कारभाराविरुद्ध कॉलऱ्याच्या पार्श्वभूमीवर अनेक ठिकाणी दंगे उसळले. इंग्लंडमध्येही डॉक्टरांच्या विरोधात दंगली झाल्या. लिव्हरपुल शहरात तर २९ मे ते १० जून १८३२ या दिवसात रस्त्यावर आठ दंगली झाल्या. लोकांना असे वाटत होते, की कॉलऱ्याचे रुग्ण दवाखान्यात भरती करून त्यांचे मृतदेह डॉक्टर शवविच्छेदन करण्यासाठी वापरतात.‘विल्यम ओ’शॉनेसी’ (O’Shaughnessy) या आयर्लंडमधील डॉक्टरने रक्तात पाणी आणि क्षार यांचे द्रावण दिल्यास कॉलऱ्याने होणारे मृत्यू टाळता येतील असे दाखवून दिले. पण ‘मियास्मा थिअरी’ वर विश्वास असणाऱ्या पारंपरिक वैद्यकीय जगताला ते मान्य झाले नाही. पुढील शतकभर कॉलऱ्याने होणारे लाखो मृत्यू चालूच राहिले.१८५४ च्या इंग्लंडमधील साथीने २३ हजार, तर एकट्या लंडन शहरात १० हजार बळी घेतले.१८५४ मध्ये जॉन स्नो या भुलतज्ञ डॉक्टरने लंडनमधील सोहो येथील कॉलऱ्याच्या साथीत हे सर्वप्रथम शोधून काढले, की कॉलरा दूषित पाण्यातून पसरतो. रुग्णांच्या घरोघरी जाऊन माहिती गोळा करून ती नकाशात भरून त्याने सिद्ध केले, की ब्रॉड स्ट्रीटवरील एका हातपंपावरील पाणी पिणाऱ्यांमध्ये कॉलऱ्याचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. ‘स्नो’ने त्या हातपंपाचे हँडल काढून टाकले. त्यांनतर त्या भागातील साथ ओसरली. कॉलरा दूषित पाण्याने पसरतो हे सिद्ध होऊनही लंडन व इतर मोठ्या शहरातील स्वच्छता व पाणीपुरवठा यंत्रणा सुधारण्यास काही दशकांचा वेळ लागला. याच वेळी फिलिपो पॅसिनी या इटलीच्या शास्त्रज्ञाने सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहून ‘व्हिब्रिओ कॉलरी’ या जीवाणूंचा शोध लावला. परंतु यामुळे अखेरीस शहरी स्वच्छता सुधारण्याचे आणि पिण्याचे पाणी दूषित होण्यापासून वाचविण्याचे जागतिक प्रयत्न केले. विकसित देशांमध्ये कोलेराची मोठ्या प्रमाणात निर्मूलनता झाली आहे, परंतु अद्याप जगातील पाण्याचे सांडपाणी शुद्धीकरण आणि शुद्ध पिण्याच्या पाण्याचा प्रवेश नसल्यामुळे हा प्रश्न कायमस्वरुपी सुटलेला नाही.