पंचकर्मातील आचरण

- डॉ. मालविका तांबेआयुर्वेदिक उपचारांमध्ये सगळ्यांत महत्त्वाचे व सगळ्यात उपयोगी ठरणारे उपचार म्हणजे आयुर्वेदिक पंचकर्म. शारीरिक, मानसिक व आध्यात्मिक या तिन्ही पातळ्यांवर दोषरहित अवस्था आणण्याकरता पंचकर्म उपचारांचा खूपच फायदा होतो. आत्मसंतुलन केंद्रात गेली ४३ वर्षे लाखों रुग्णांवर अप्रतिम परिणाम पाहायला मिळत आहेत..पण एक यक्ष प्रश्र्न अनेकांसमोर सतत उभा असतो तो म्हणजे आम्हाला आमच्या घरी राहून पंचकर्म करता येणार नाही का? एखादे इंजेक्शन वा सलाइन घरी घेण्याची परवानगी डॉक्टर देतीलही, पण मोठी शल्यचिकित्सा करायची असेल ते ती घरीच करावी असा आपण ग्रह करतो का?तसेच पंचकर्म ही एक मोठी उपचार प्रक्रिया आहे ज्यासाठी वैद्यांच्या निरीक्षणाखाली असणे आवश्यक असते, त्यांच्या सल्ल्यानुसार रोज वेगवेगळे उपचार केले जातात व रुग्णाच्या शरीरात होणाऱ्या बदलांवर लक्ष ठेवावे लागते. यावेळी काही नियम पाळले गेले तर पंचकर्माचा फायदा बऱ्याच प्रमाणात वाढू शकतो. तसेच नियम पाळले न गेल्यास त्रास वाढू शकतो..अशा प्रकारचे आठ महत्त्वाचे नियम आयुर्वेदाने सांगितलेले आहेत, जे पंचकर्म करत असताना व पंचकर्मानंतर काही दिवस पाळले गेले तर रुग्णाला जास्त प्रमाणात फायदा होऊ शकतो. याला आयुर्वेदात अष्टमहादोषकर भाव असे म्हटलेले आहे. दैनंदिन जीवनात यातील गोष्टींपासून लांब राहणे अत्यंत अवघड असते. त्यामुळे पंचकर्म वैद्याच्या निरीक्षणाखाली केंद्रात करणे जास्त उत्तम असते.उच्चैर्भाष्यम् – पंचकर्मादरम्यान जोराने बोलणे, फार वेळ बोलणे, उंच आवाजात बोलणे पूर्णपणे टाळणे बरे असते. बऱ्याचदा लोकांचा अनुभव असाच असतो ही कुठलीही गोष्ट शांतपणे सांगितली तर शक्तीव्यय कमी होतो, त्याऐवजी जास्त जोरात बोलावे लागले तर पटकन थकवा येतो..त्यामुळे रागाने, तावातावाने वा संतापून बोलणे पंचकर्मादरम्यान टाळणेच उत्तम. फोनवर बोलताना समोरच्याला ऐकू येत नाही म्हणून कित्येकदा आपला आवाज कितीतरी पटीने वाढतो. जेव्हा सुटी घेऊन शांतपणे हॉस्पिटलमध्ये रहिवासी पंचकर्म करतो तेव्हा फार वेळ फोनवर बोलणे, फार जास्त लोकांशी संभाषण करणे आपसूक कमी होऊन जाते.पंचकर्माच्या वेळी जोराने बोलण्यामुळे डोक्यात गरमी वाढते, टेंपल्समध्ये दुखते, कान बधिर झाल्याचे जाणवते, घशात, तोंडात कोरडेपणा वाढतो, डोळ्यांसमोर अंधारी येते, मानेत जडपणा येतो, छातीत दुखते, आवाज कमी होतो, काहींना दम लागू शकतो. याच्याच अनुषंगाने सध्या डिजिटल डीटॉक्स पण पंचकर्माच्या वेळी करणे उत्तम. पंचकर्म करत असताना मोबाईल वा स्क्रीनचा वापर पूर्णपणे टाळणेच चांगले असते..रथक्षोभ – अर्थात वाहनांमधून प्रवास करणे पंचकर्मात टाळलेले बरे. वाहनात बसल्याने शरीरातील वातदोष असंतुलित होतो व त्यामुळे पोटाचे विकार, पोटात गोळा धरणे, छातीत जडखल्यासारखे वाटणे, सांधे निखळत आहे असे वाटणे, सांध्यांत सूज येणे, सांधे दुखणे, हाता-पायात स्तब्धता जाणवणे वगैरे त्रास होताना दिसू शकतात.सध्याच्या काळात आपल्याकडे वाहने मुबलक उपलब्ध आहेत, त्यामुळे कुठेही जायचे असल्यास पटकन गाडी बाहेर काढली जाते. आज अनेक रस्त्यांची परिस्थितीही चांगली नसते, त्यामुळे गाड्या कितीही चांगल्या असल्या तरी रस्त्यांवरचे खड्डे चुकवत जात असताना आपल्याला बरेच गचके सहन करावे लागतात. रेल्वे व विमानप्रवास यात हा त्रास नसला तरी प्रवासाला वेळ जास्त लागतो व हवेचा दाब मोठ्या प्रमाणात बदलतो..त्यामुळे प्रत्येक वाहनाचा कुठला ना कुठला त्रास होताना दिसतो. एका ठिकाणी राहून शांतपणे पंचकर्म करावे असा नियम घातला नाही तर काम पुढे आल्यावर व्यक्ती नक्की धावपळ करणे सुरू करेल. त्याऐवजी ठरवून आत्मसंतुलनसारख्या शांत ठिकाणी राहून पंचकर्म केले तर प्रवास न करण्याचा नियम सहजपणे पाळले जाऊन पंचकर्म केले जाते.अति चंक्रमण, अति आसन – पंचकर्मादरम्यान फार जास्त श्रम न करणे चांगले. शरीरात असलेल्या शक्तीचा वापर दोषांना बाहेर काढण्यासाठी करणे अधिक चांगले ठरते. त्यामुळे पंचकर्म करत असताना फार चालणे इष्ट नसते. पण याचा अर्थ असाही नाही की पंचकर्मादरम्यान सतत एका ठिकाणी बसून राहावे. पंचकर्मादरम्यान योग्य प्रमाणात चालणेही आवश्यक असते..आत्मसंतुलनमध्ये येणाऱ्यांना निवासी ठिकाणापासून जेवायच्या ठिकाणी येणे, थेरपीच्या सेंटरला जाणे, योग व ध्यानाच्या हॉलला जाणे, डॉक्टरांकडून तपासणी करून घेण्यासाठी जाणे वगैरे निरनिराळ्या कारणांसाठी चालणे आवश्यक असते. ज्यांना चालण्याची मुळीच सवय नाही अशांना चालणे क्रमप्राप्त होते. ज्यांना रोज १०-१५ हजार पावले चालण्याची सवय आहे त्यांना पंचकर्मादरम्यान थोडे कमी चाला असाही सल्ला द्यावा लागतो.पंचकर्मादरम्यान फार जास्त चालण्याने पाय, पिंडऱ्या, पाठ, गुडघे, पेल्व्हिक एरिया, कंबर दुखण्याची शक्यता असते, तसेच संवेदना कमी होणे, पिंडऱ्यांत गोळे येणे, संपूर्ण शरीराला कोणातरी मारले आहे अशी भावना होणे, नस फडफडणे वगैरे त्रास होताना दिसतात..पंचकर्मादरम्यान अजिबात न चालण्यामुळे कूल्हे वगैरेंत वेदना होतात तसेच जास्त प्रमाणात प्रवास केल्यावर जसा त्रास जाणवतो तसा त्रास जाणवू शकतो.अजीर्ण व अध्यशन – पंचकर्माच्या वेळी आहाराची विशेष काळजी घ्यावी लागते. सुपाच्य व शरीराला ताकद देणारा आहार असला तर शरीरस्थ अग्नीला फार काम करावे लागत नाही व या शक्तीचा उपयोग दोषपाचनासाठी करता येऊ शकतो. ताकद व्यवस्थित राहिली तर सतत काही तरी खाण्याची भावना होत नाही, त्यामुळे आहाराची योग्य काळजी घेणे तसेच आहाराच्या वेळा पाळणे पंचकर्मादरम्यान फार महत्त्वाचे असते. पंचकर्म घरी केल्यास वैद्याला कुठल्याही प्रकारे नियंत्रण ठेवता येत नाही..आत्मसंतुलनमध्ये सकाळच्या न्याहारीपासून ते रात्रीच्या जेवणापर्यंचच्या आहाराचे प्लॅनिंग केलेले असते. सुपाच्य व सात्त्विक अन्न कसे असावे हे आत्मसंतुलनमध्ये आलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला जाणवते. त्यामुळे अपचन वा अजीर्ण होणार नाही याची काळजी घेतली जाते.अध्यशन अर्थात आधी खाल्लेले पचण्याआधीच परत खाण्याची सवय अनेकांना असते, याला आजच्या भाषेत स्नॅकिंग म्हटले जाते. आत्मसंतुलनमध्ये कुठलाही बाहेरचा पदार्थ आणून खाण्याची परवानगी नसते तसेच खाण्याच्या वेळा नियमित असल्यामुळे अध्यशन होत नाही.पंचकर्म घरी करत असताना वैद्याने कितीही नियम सांगितले पण मित्र वडापाव घेऊन समोर आला तर किती लोक पंचकर्म चालू असल्यामुळे वाडापाव खाणे नाकारू शकतील?.त्यामुळे आपल्या बरोबर राहणारे सगळे रुग्ण आपल्याप्रमाणेच डाएटचे पालन करत आहेत हे बघून डाएट करणे सोपे होऊ शकते.चुकीचे अन्न खाल्ल्याने घशात व तोंडात कोरडेपणा, पोटात दुखणे, सतत तहान लागणे, थकवा जाणवणे, बेशुद्ध पडणे, उलट्या-जुलाब होणे, वगैरे त्रास जाणवू शकतात.विषम अशन – आपल्या प्रकृतीला न मानवण्यासारखा आहार किंवा विरुद्धान्न पंचकर्माच्या वेळी खाणे संपूर्णपणे टाळावे. अशा गोष्टी खाल्ल्यास अरुची, थकवा, अंगावर खाज येणे, शरीराच्या कुठल्यातरी अंगप्रत्यंगाने काम करणे बंद करणे, अर्श, इरिटेबल बॉवेल सिंड्रोमसारखे त्रास होऊ शकतात..दिवास्वप्न – अर्थात दुपारचे झोपणे. पंचकर्मादरम्यान दुपारी झोपणे पूर्णपणे टाळावे. काही व्यक्तींना अभ्यंगानंतर, नस्यानंतर, शिरोधारा घेतल्यानंतर थोडी झोप घ्यावी असे वाटते, पण या उपचारांनंतर थोडा आराम केला, डोळे बंद ठेवले तरी चालू शकते, पण गाढ झोपणे टाळावे. पंचकर्मादरम्यान दुपारी झोपण्याने अरुची, अपचन, संपूर्ण शरीर ओल्या कपड्याने बांधून ठेवलेले अशी भावना येणे, वेगवेगळे त्वचाविकार होणे, छातीत जडपणा-घट्टपणा वाटणे, तंद्रा वा ग्लानी येणे, फार झोप येणे वगैरे त्रास होताना दिसतात.मैथुन - पंचकर्माच्या वेळी व पंचकर्मानंतर काही दिवस वैद्यांच्या सल्ल्यानुसार मैथुन टाळलेले बरे. शुक्राचा व्यय झाल्याने शरीराची ताकद कमी होणे, मांड्यांमध्ये थकवा जाणवणे, डोके दुखणे, बस्तिप्रदेशात दुखणे, धडधडणे, डोळ्यांत दुखणे, संपूर्ण शरीर शिथिल झाले आहे अशी भावना येणे, संपूर्ण शरीरात वातवृद्धीची वेगवेगळी लक्षणे दिसू लागणे असे त्रास होऊ शकतात..योग्य रीतीने पंचकर्म झाले तर असलेले त्रास कमी व्हायला मदत मिळते व अयोग्य रीतीने पंचकर्म झाले तर त्रास वाढताना दिसतात. त्यामुळे सर्व नियमांचे पालन करून योग्य व शास्त्रोक्त रीत्या पंचकर्म करणे योग्य ठरते.पंचकर्म नेहमी अशा जागी करावे जेथे वैद्य व परिचारकाला योग्य प्रशिक्षण आहे, सर्व गोष्टींचे ज्ञान आहे, व जेथे सर्व नियम सांभाळून योग्य रीत्या शरीरावर कार्य केले जाईल, जेणेकरून आयुर्वेदात सांगितलेले पंचकर्माचे सर्व फायदे मिळू शकतील..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

पंचकर्मातील आचरण

Related Stories