आरोग्य : देणगी निसर्गाची

- डॉ. मालविका तांबेआयुर्वेद म्हंटल की सगळ्यांना लक्षात येतं ते म्हणजे आरोग्याशी किंवा औषधाशी निगडित शास्त्र, पण खर पाहायला गेलं तर आयुर्वेद हे आरोग्याला निसर्गाशी कसं जोडता येऊ शकेल याबद्दलचे शास्त्र आहे. निसर्गात असलेले पशु, पक्षी, मानव, झाडं, पानं, फुलं, डोंगर, नद्या हे सगळे जरी आपल्याला सजीव किंवा निर्जीव वाटले तरी या सगळ्यांमध्ये होत असलेले देवाण-घेवाण हा खरं सृष्टिचक्राचा मूळ आहे..हे सृष्टीचे चक्र समजून घेतलं तर आपल्या आजूबाजूला असलेली प्रत्येक वस्तू, ती सजीव असो की निर्जीव, किती महत्त्वाची असते हे लक्षात येतं. आणि म्हणूनच आयुर्वेद शास्त्र हे प्राचीन काळापासून सगळ्या कसोटीवर सिद्ध होत आहे. कारण, निसर्गाशी आपला असलेला संबंध कितीही आधुनिकीकरण झालं तरीही नाकारता येत नाही किंवा संपवता येत नाही.निसर्गाप्रतीचे प्रेम, त्याची जोपासना करणं त्यांच्यात संतुलन राहील याचा सतत प्रयत्न करणं हे आयुर्वेदशास्त्र आपल्याला शिकवतं. निसर्गातील असंतुलन हे आपल्यामध्येही असंतुलन तयार करू शकतं, ही जाणीव करून द्यायलाच आपल्याकडे पंचमहाभूतांना फार महत्त्व दिलेलं आहे. आयुर्वेदात लोक पुरुष साम्य हा सिद्धान्त सांगितला गेला तेव्हा त्याच्यामध्ये या विश्वात जे काही आहे, तेच सगळे आपल्यातही आहे हे लक्षात घेण्याची गरज आहे..यावन्तो हि लोके मूर्तिमन्तोभावविशेषा: तावन्तः पुरुषे,यावन्तः पुरुषे तावन्तः लोके इति ।।सध्या सगळीकडे निसर्गामध्ये असंतुलन दिसतंय. त्याचप्रमाणे सगळीकडे आरोग्याची हानी होतीय हे, लक्षात येतंय. कोणी आपल्याकरिता काही केलं की आपण लगेच थँक्यू, धन्यवाद असे शब्द वापरतो. तो निसर्ग आपल्याला एवढं भरभरून देतोय त्यालाही धन्यवाद देणे आपल्याला गरजेचे असते.याकरिता आयुर्वेदाच्या मार्गदर्शनातून आपल्या संस्कृतीत बरेचसे वेगवेगळे दिवस साजरे केले जातात. त्यापैकीच एक असतो तुळशी विवाह. आयुर्वेदामध्ये सांगितलेल्या आरोग्यदायी वनस्पतींमध्ये तुळस हिचा क्रमांक खूप अग्रणी आहे..तुळस ही पर्यावरणाची शुद्धी करते. त्यामुळे प्रत्येक घराच्या अंगणात पूर्वापार तुळस लावण्याची पद्धत आहे. घरातल्या प्रत्येक व्यक्तीने तुळशीला पाणी देणे, तिला नमस्कार करणे, तिच्यासमोर दिवा लावणे हे अपेक्षित होतं. सध्याच्या काळात आपल्या घराला अंगण जरी नसलं तर बाल्कनीत तरी तुळशीचे एखाद छोटेसे रोपटे नक्की ठेवा.तुळशीचे अनेक प्रकार असतात. पण राम तुळशी व कृष्ण तुळशी हे दोन प्रकार आपल्याला आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये मुख्यत्वे सापडतात; पण याशिवायसुद्धा स्वीट बेसिल, कपूर तुळस, हिरवी तुळशी इत्यादीसारखेसुद्धा प्रकार तुळशीचे असू शकतात. तुळशीला एक विशिष्ट गंध असतो, जो मनाला रुचकर वाटतो..त्यामुळे औषधांमध्ये तर तुळशीचा वापर आयुर्वेद सांगतोच; पण सगळीकडच्या संस्कृतींमध्ये तुळशीचा वापर हा आहारामध्येसुद्धा बऱ्याचदा केला जाताना दिसतो. उदाहरणार्थ, चहा करत असताना तुळशीचा वापर, तुळशीचा रस वेगवेगळ्या कारणांकरिता घेणे, पिझ्झा, पास्ता, सॅलेड इत्यादीमध्ये तुळशीच्या पानांचा वापर होताना आपल्याला दिसतो. तुळस रसाला कटू तिक्त असते.तुळस गुणांमध्ये लघू असते, रुक्ष असते, तीक्ष्ण असते. हिचा विपाक कडू असतो आणि तसेच वीर्य उष्ण असते. या सगळ्या गुणांमुळे आयुर्वेदामध्ये तिला वातहर आणि कफहर सांगितलेला आहे व तसेच तुळस किंचित पित्तकरसुद्धा असते. ही तुळस, कृमी दोष आणि कृमी यावर असते..अर्थात अँटी मायक्रोबियल असते. त्यामुळे प्रत्यक्षातसुद्धा आपल्याला दिसतं की, जिथे तुळस लावलेली आहे तिथे किडे, कीटक इत्यादी कमी प्रमाणात असतात. अग्नीची वृद्धी करते त्यामुळे अन्नात रुचीसुद्धा वाढवते. हृद्य असते. श्वासहर कासहर असते. छर्दी अर्थात उलट्या थांबवते. विशज्ञ असते.त्वचेच्या आरोग्याकरिता उत्तम असते. डोळ्यांकरिता उत्तम असते. लघवी साफ व्हायला मदत करते. किडनी स्टोनमध्ये उपयुक्त असते आणि भूतहर अर्थात कुठल्याही प्रकारच्या सायक्याट्रिक डिसऑर्डरमध्येसुद्धा मदत करणारी असते.कुठल्याही प्रकारच्या तुळशीचे निम्नलिखित उपयोग आपण करू शकतो..त्वचे वरती कुठल्याही प्रकारची खाज येत असली, रॅश येत असली तर तुळशीच्या पानांचा लगदा करून तो त्वचेच्या त्या भागावर लावला तर त्रास कमी व्हायला मदत मिळते.सर्दी, खोकला, डोकं दुखणं या कुठल्याही त्रासामध्ये तुळशीचा स्वरस एक एक- दोन दोन थेंब नाकपुडीत घातला किंवा अर्धा चमचा प्यायला तर त्याचा फायदा होतो. ताप आलेला असला किंवा थंडी वाजत असली तर अर्धा चमचा तुळशीचा रस आणि अर्धा चमचा मध यांचे मिश्रण करून थोडे थोडे घेतल्याने फायदा होतो. याच वेळेला तुळशीचा रस पायाला चोळण्याचासुद्धा फायदा होऊ शकतो..सर्दी, खोकला, दमा इत्यादीमुळे छातीत कफ साठलेला असला तरीही तुळशी स्वरस व मध यांचे मिश्रण चाटल्याने कफ पडायला व खोकला कमी व्हायला मदत मिळते. संतुलन ब्रॉंनको ब्रॉंनको सेनसारख्या सिरपमध्ये तुळशी हा एक खूप महत्त्वाचा घटक आहे.तुळस ही शरीरामध्ये अग्नीची वृद्धी करून अन्नात रुची यायला मदत करते. त्यामुळे रोज सकाळी एक दोन पानं तुळशीची चावल्याने अन्नपचन सुधारते व तसंच ज्या लोकांना अपचनामुळे तोंडाला वास येण्याची प्रवृत्ती असते त्यांची तोंडाची दुर्गंधीसुद्धा कमी व्हायला मदत मिळते.एवढेच नव्हे तर सिगरेट किंवा बिडी पिणाऱ्या व्यक्ती किंवा तंबाखू खाणाऱ्या व्यक्तींनासुद्धा जर का तोंडाला वास येत असला किंवा या गोष्टींचे शरीरावर होणारे दुष्परिणाम कमी करण्याकरितासुद्धा तुळस नियमित खाण्याचा फायदा असू शकतो..ज्या मुलांना सतत पोटामध्ये कृमीचा त्रास होत असतो किंवा त्वचेवर सतत कुठल्यातरी प्रकारचे इन्फेक्शन होत असेल तर अशा व्यक्तींनी घरी कुठल्याही प्रकारची चटणी करत असताना त्याच्यामध्ये तुळशीची काही पानं व एखाद दुसरं कडुलिंबाचे पान घातले तर त्याचा फायदा मिळू शकेल.घरच्या घरी तुळशीची पानं सावलीत वाळवून घेतली आणि नंतर त्याची पावडर करून जपून ठेवली तर ही पावडर चहा मध्ये भाज्यांमध्ये आमटी मध्ये वापरता येऊ शकते. ज्या लोकांना तुळशीच्या उष्णतेचा त्रास होतो अश्या लोकांनी तुळशीची पानं व्यवस्थित धुवून घरच्या पिण्याच्या पाण्याच्या पिंपात किंवा घड्या मध्ये टाकून द्यावी. असे पाणी प्यायल्यास सुद्धा फायदा होतो. पण उष्णतेचा त्रास होत नाही..आपल्या पुराणांमध्ये तुळशीला खूपच महत्त्व दिलेले आहे. व्यक्तीच्या अंत समयी जर का तुळशीचे पाणी दिले गेले तर त्या व्यक्तीला चांगली गती प्राप्त होते असे सांगितलेले आहे. तुळशीची आराधना केल्याने आयुष्यातले सगळे दुख कमी होतात असे सांगितलेले आहे. अर्थातच तुळशीचे आध्यात्मिक महत्व सुद्धा आपल्या शास्त्रांमध्ये भरपूर सांगितलेले आहे. आपल्याकडे तुळस हीच एकमात्र असं.झाड आहे की ज्याची पानं शिळी झाल्यावर ती सुद्धा वापरात घेतली तर चालतात असं सांगितलेलं आहे. काही आधुनिक यंत्रांच्या माध्यमातून असे निदर्शनास आले आहे की तुळस हे एकमात्र असं झाड आहे की ज्याची पानांमध्ये झाडापासून वेगळं केल्यानंतर सुद्धा आयुष्याची स्पंदनं फार काळ टिकून राहतात..अशा या तुळशीचं लग्न आपण कृष्णाशी अर्थात जगाच्या पालनकर्त्याशी प्रतिकात्मक स्वरुपात या काळामध्ये लावतो. निसर्गाकडून मिळणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीच आपल्या चेतनाशी संबंध रहावा याच्या करता हा खरा प्रयत्न असतो. निसर्गाच्या महत्त्वाची परत आठवण करून देणं, जाणीव करून देणं व आपल्या पेक्षा कुठली मोठी शक्ती या संपूर्ण संसारामध्ये आहे याची जाणीव व त्याबद्दलची कृतज्ञता व्यक्त करणं हे खरं तुलसी विवाहातन साध्य होत असतं.घरामध्ये काही शुभ प्रसंग असला की नात्यातल्या ओळखीतल्या व्यक्तींना बोलवलं जातं. त्यांच्याशी गप्पा झाल्या. भेट झाली की आपसूकच मानसिक आरोग्य सुधारतं. मूड बदलतो, उत्साह येतो. आरोग्यदायी व मनाला भावतील अशा पकवानांचा आस्वाद घेतला जातो..त्यामुळे ज्या घरांमध्ये वरचेवर कुठलेही इतर प्रसंग होत नसतील अशा घरांमध्ये किमान तुळशी विवाह तरी वर्षातून एकदा साजरा केला तर याचा सगळ्यांचा फायदा मिळू शकतो. आरोग्य, निसर्ग, पर्यावरण बरोबरच मनुष्य हा सामाजिक प्राणी आहे, या सगळ्यांची जाणीव आपल्याला तुळशी विवाहाच्या समारंभ करण्याच्या माध्यमातून होऊ शकते..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

आरोग्य : देणगी निसर्गाची

Related Stories