दक्षिण काशीची ओळख असलेले श्री हरिहरेश्वर मंदिर

हिरव्यागार वनराईने नटलेला डोंगर आणि स्वच्छ व निळाशर समुद्र, समुद्रकिनारे डोलणाऱ्या नारळी-पोफळीच्या बागा, पायाला मुलायम वाटणारी रुपेरी वाळू आणि याच वाळूच्या किनाऱ्यावर वसलेले सुंदरसे कौलारू हरिहरेश्वरचे मंदिर. श्रीवर्धन तालुक्यातील भगवान शंकराचे हे मंदिर दक्षिण काशी क्षेत्र म्हणूनही ओळखले जाते.

रायगड जिल्ह्यामध्ये आल्यानंतर हरिहरेश्वरचे दर्शन झाले नाही, असा भाविक विरळाच. श्रावण महिन्यामध्ये हरिहरेश्वरचा परिसर भाविकांनी फुलून जात असतो. हर‍िहरेश्वराचे मंदिर पुरातन आहे. परंतु, बांधकामाचा निश्चित कालखंड सांगता येत नाही. पहिल्या बाजीरावाने या मंदिराचा जीर्णोद्धार १७२३ मध्ये केल्याचे पुरावे आहेत. पेशवे यांच्या घराण्याचे कुलदैवत आहे. येथील सर्व मंदिरे खास कोकणी पद्धतीची उतरती छपरांची आहेत. हरिहरेश्वर क्षेत्रातील सर्वांत महत्त्वाचे देऊळ काळभैरवाचे आहे. बळी राजाकडून तीन पावले भूमी घेताना वामनाने ठेवलेले दुसरे पाऊल हरिहरेश्वरापासून सुरू झाले.

तर अगस्ती मुनी शांततेच्या शोधात भ्रमण करत होते तेव्हा हरिहरेश्वरातील चार स्वयंभू लिंगांच्या दर्शनाने त्यांचे मन शांत झाले अशा दोन वेगवेगळ्या आख्यायिका या मंदिरात सांगितल्या जातात. अगस्ती ऋषीमुनींनी तिथे तपश्चर्या केली होती. ‘श्री काळभैरव’ आणि ‘श्री योगेश्वरी देवी’ची स्थापना केली. श्री हरिहरेश्वर मंदिराच्या गाभाऱ्यात ब्रह्मा-विष्णू-महेश आणि पार्वतीचे स्थान आहे. काळभैरव मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर आदी हरिहरेश्वरच्या परिसरातील इतर मंदिरे आहेत. हरिहरेश्वर हे ठिकाण दक्षिण काशी म्हणूनही ओळखले जाते. असे म्हटले जाते की या मंदिराला शंकराचा आशीर्वाद आहे.

भारतातील एक महत्त्वाचे तीर्थस्थान म्हणून मानले जाते. हे मंदिर ब्रह्मगिरी, विष्णूगिरी, शिवगिरी, पार्वती या चार टेकड्यांच्या कुशीत आहे. या क्षेत्राच्या दक्षिण आणि उत्तर दिशेला बारा ज्योतिर्लिंग स्थाने आहेत. हरिहर नावाच्या पश्चिमाभिमुख असलेल्या या देवात हरिस्वरूप व हरस्वरुप या दोन्हींचा संगम झाला आहे. मंदिर जरी समुद्र किनाऱ्यावर असले, तरी प्रदक्षिणा मार्ग मात्र डोंगरावरून आणि समुद्रामधून आहे.

- सुनील पाटकर