वारसासंपन्न 'बनारसी' साडी! चौदाव्या शतकात सुरू झालेला जर-विणकामाचा प्रवास; जाणून घ्या, कशी झाली ही 'साड्यांची महाराणी'!

रश्मी विनोद सातवBanarasi Saree : उत्तर प्रदेशातील, धार्मिक अधिष्ठान लाभलेल्या बनारसला, वाराणसी किंवा काशी म्हणूनसुद्धा ओळखलं जातं. गंगेच्या सुंदर किनाऱ्यावर वसलेल्या बनारसमध्ये अनेक सुंदर प्राचीन मंदिरं आहेत. .त्या मंदिरातून उच्चारल्या जाणाऱ्या मंत्रोपचाराच्या जयघोषात अजून एक लयबद्ध आवाज ऐकू येतो, तो म्हणजे घरोघरी हातमागावर विणल्या जाणाऱ्या विणकामाचा. चौदाव्या शतकात बनारसमध्ये मुघल साम्राज्यातील विणकर, सोन्या-चांदीची ‘जर’ रेशमी धाग्यांबरोबर विणून उंची वस्त्र विणत असत. .या काळात वाराणसीत, देशोदेशीचे व्यापारी मोठ्या प्रमाणात येत असत, त्यातल्याच काही व्यापाऱ्यांमुळे, बारीक नक्षीकामाचा प्रकार पर्शियातून आल्याचं मानलं जातं. त्या वस्त्रांमध्ये गंगेच्या खोऱ्यातील निसर्गसौंदर्याचाही मोठा प्रभाव पडलेला दिसून येतो. दोन भिन्न संस्कृतींची गुंफण घालणाऱ्या या अप्रतिम कलाकुसरीनं जगभरात आपली ओळख निर्माण केली आहे. .बनारसी साड्या त्यात वापरलेल्या धाग्यांवरून निरनिराळ्या नावाने ओळखल्या जातात. निरनिराळ्या ‘विणी-प्रकारां’च्या अगणित साड्या विणल्या जातात म्हणून बनारसला ‘साड्यांचं माहेरघर’ म्हणता येईल. प्युअर कतान सिल्कची बनारसी साडी म्हणजे जणू बनारसी साड्यांची महाराणी. .मलबेरी सिल्कचे मऊ धागे हातमागावर उभे-आडवे लावून, साडी विणता-विणताच टेस्टेड ‘जरी’चे धागे ‘शटल’चा वापर करून हाताने आडवे टाकून ‘जरी’चं अप्रतिम नक्षीकाम साडीवर उतरवलं जातं. याला ‘कढुआ काम’ असं म्हणतात. हातमागावर ‘कढुआ काम’ करून विणलेल्या बनारसी साड्या बनारसी शालू म्हणून प्रचलित आहेत. बनारसी साडीचा अजून एक प्रकार म्हणजे ‘सॅटिन-सिल्क बनारसी साडी.’ यात सिल्कचे धागे ‘सॅटिन या विणीच्या प्रकारात विणल्यामुळे या साड्यांना वरच्या बाजूने ‘कतान’पेक्षा जास्त चमक असते. शिवाय या साड्या ‘कतान’पेक्षा जास्त सुळसुळीत असतात. .‘बनारसी शालू’ सॅटिन विणीत विणले जात असत; परंतु सॅटिन-सिल्कमध्ये विणलेले शालू तुलनेने जड असल्यामुळे आता हे विणकाम कमी होऊन भरजरी शालूसुद्धा ‘कतान-सिल्क’मध्ये विणले जाऊ लागले आहेत. उच्च प्रतीचे सिल्क वापरून हे शालू विणताना, तान्यात दोन प्लाय आणि बान्यात चार प्लायचे घागे वापरले जातात, त्यामुळे कतान आणि ‘सॅटिन-सिल्क’चे शालू वर्षानुवर्षे टिकतात म्हणून आपल्या आई-आजीचे शालू आपण त्यातील आठवणींसकट जतन करून ठेवतो. बनारसी साड्यांच्या पदरावर, बॉर्डरवर आणि बुट्ट्यांमध्ये गोल्ड, सिल्व्हर किंवा कॉपर जरीचे अतिशय बारीक नक्षीकाम केलेले असते. या साड्यांच्या नक्षीवर पर्शियन संस्कृतीचा प्रभाव दिसून येतो. नक्षीकाम काढणारे आर्टिस्ट आधी ग्राफ पेपरवर नक्षी काढून घेतात. त्या नक्षीनुसार जाड पुठ्ठ्याचे कार्ड्स पंच करून ‘जकार्ड’ पद्धतीने साडीवर ‘जरी’चे विणकाम होते. ‘जकार्ड’ पद्धत अस्तित्वात येण्याच्याही आधी एका छोट्या लाकडी फ्रेमवर उभे-आडवे धागे लावून..गोष्ट साड्यांचीलिलावांची वेगळी प्रथा काही वर्षांपूर्वीपर्यंत बनारसला शालूंचे मोठ्या प्रमाणात लिलाव होत असत. असंख्य रंगांचे आणि निरनिराळ्या बुट्ट्यांचे शालूंचे ढीग लावून ठेवलेले असत आणि देशभरातले व्यापारी बोली लावून एकेक ढीग उचलत असत. ज्या रंगाच्या आणि बुट्ट्यांच्या साड्या येतील त्या घ्यायच्या. परंतु ‘कढुआ काम’ करून विणलेले मौल्यवान शालू मात्र त्यात नसत. बनारसी शालूव्यतिरिक्त ‘खड्डी-जॉर्जेट’ (खड्डी म्हणजे हातमाग), ‘शिफॉन-जॉर्जेट’, ‘कोरा सिल्क (ऑरगॅन्झा), ‘टिश्यू बनारसी’, ‘टसर- जॉर्जेट’, ‘बनारसी कॉटन’, ‘मशरू’ इत्यादी प्रकारही बनारसमध्ये विणले जात आहेत..हाताने विणकाम करून एकेका डिझाईनचे मास्टरपीस करून घेतले जात असत, त्यांना ‘नक्षेबंदी’ म्हणत असत. या ‘नक्षेबंदी’ म्हणजे कलाकृतीचा एकेक अप्रतिम नमुना होत्या. ‘नक्षेबंदी’ करणाऱ्या कारागिरांची पिढी मात्र आता संपली. नक्षीकामावरूनसुद्धा बनारसी साड्यांचे प्रकार पडतात. ‘ब्रोकेड’, ‘जंगला’, ‘शिकारघा’, ‘तंनचोई’, ‘वासकट’, ‘कटवर्क (फेकुआ)’, ‘बुट्टीदार’, ‘मीनावर्क’ अशा नावांनी त्या ओळखल्या जातात. ‘जंगला’ किंवा ‘जाला’ प्रकारात साडीवर रंगीत रेशमी धाग्यांनी पानाफुलांची वेलबुट्टी विणली जाते. .Saree Style Tips : साडी म्हणजे संस्कृती! सोनाली पाटीलने सांगितले, साडी का आहे तिचा 'सर्वांत कंफर्टेबल वेअर'? .बनारसी साड्यांवर जंगलातले प्राणी-पक्षी कलात्मकतेने विणले जातात, तेव्हा त्यांना ‘शिकारघा साडी’ म्हणतात. ‘ब्रोकेड’ बनारसीवर, बान्यात तलम जरीचे धागे टाकून संपूर्ण साडीवर नक्षीकाम केले जाते. तंनचोई बनारसीवर ‘जरी’ऐवजी रेशमाच्या धाग्यांनी विणकाम केले जाते. तंनचोईवर बऱ्याचदा कोयऱ्यांचे सुंदर प्रकार विणलेले दिसतात. ‘जरी’चा वापर नसल्याने त्या तुलनेने हलक्या आणि मऊ असतात..‘वासकट’ प्रकारात अर्ध्या साडीवर ‘जाला’काम असते, तर अर्ध्या साडीवर ‘बुट्ट्या’ असतात. संपूर्ण साडीवर बुट्टे असलेल्या ‘बुट्टीदार बनारसी’लाच ‘बुट्ट्यांचा शालू’ही म्हणले जाते. यातील पारंपरिक बुट्ट्यांना, ‘अशरफी बुट्टा’, ‘डॉलर बुट्टा’, ‘लिची बुट्टा’, ‘लतीफ बुट्टा’, ‘कैरी बुट्टा’ अशी नावं आहेत. अलीकडे पॉवरलूमवरही बनारसी साड्या बनू लागल्या आहेत; पण हातमागावर विणलेल्या बनारसी साडीला, त्यासाठी लागणाऱ्या अप्रतिम कौशल्यामुळे ‘भौगोलिक स्थानदर्शक प्रमाण पत्रक’ मिळाले आहे. बनारस म्हणजे कला आणि संस्कृतीचं भांडार आहे. या भांडारातील बनारसी साड्यांचा खजिना म्हणजे कलेचा अप्रतिम नमुना आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.