जीवन जगण्यासाठी... स्वप्न मागण्यासाठी 

जालना - मानवी जीवन अनमोल आहे. केवळ पैसा, संपत्ती, स्पर्धा आणि अतिहव्यास यात व्यक्ती मोहाला बळी पडतो. परिस्थितीला सामोरे न जाणे, आत्मविश्वास दुरावणे यासह टोकाचा अंतिम निर्णय घेणे आणि जीवन संपविणे या समस्येने अनेक प्रश्न निर्माण केले आहेत.

संकटे येतात, दुःखही येतात म्हणून शोक न करता नव्या उमेदीसह ‘झाले गेले विसरून जावे, पुढे पुढे चालावे’ असा आशावाद महत्त्वाचा ठरतो. सध्याच्या परिस्थितीत नोकरी जाणे, कर्जबाजारी होणे, आजाराने ग्रासणे यासह मानसिक ताणतणावाने गंभीर प्रश्न निर्माण होत आहे. यासाठीच मानसिक आरोग्य सक्षमीकरणासाठी सामुदायिक प्रयत्न होणे गरजेचे आहे. 

हेही वाचा : दिवस येतील छान, घेऊ नका ताण

देशात पाच वर्षांपूर्वी विविध संस्थानी सर्वेक्षण केले होते. त्या आकडेवारीनुसार अडीच लाख शेतकरी, एक लाख विद्यार्थी, दीड लाख बेरोजगारांनी आपले जीवन संपविले होते. विद्यार्थी, शेतकरी, बेरोजगारापासून ते उच्चभ्रू वर्ग, धार्मिक व चित्रपट क्षेत्रातील आत्महत्या प्रकरणेही घडलेली आहेत. शेतकरी आत्महत्येचे प्रमाण सर्वाधिक आहे पुरुषांच्या तुलनेत महिलांचे प्रमाण अत्यल्प, पौगंडावस्थेतील मुले, युवावर्गात वाढते प्रमाण दिसते. 

लोक काय म्हणतील... 

वैयक्तिक, कौटुंबिक व सामाजिक जीवनात ‘लोक काय म्हणतील’ या विचाराने अनेकजण अस्वस्थ होतात. समाज व सामाजिक सांस्कृतिक वातावरणात वावरताना व्यक्ती लोकांचा अधिक विचार करते, असा समाजशास्त्राचा एक सिद्धांत आहे. याला मानसशास्त्रीय कारणे महत्त्वाची आहेत. अशा एक ना अनेक घटनांचा विचार करता एखाद्या व्यक्तीला निराशेने ग्रासले जाते. 

मत परिवर्तनही शक्य 

उदासीनता, अपराधीपणाची भावना यासह एकटेपणाचा सतत विचार केला जातो. मनात नकारार्थी विचारांचा गोंधळ सुरू होतो. यामुळे मेंदू व हृदयाला रक्त पुरवठा करणाऱ्या वाहिन्यांचा वेग वाढतो. अंतिम आणि टोकाचा निर्णय प्रक्रिया ही मेंदूतील रासायनिक द्रव्य असंतुलित करते. साधारणपणे दोन मिनिटे नियंत्रण झाले तर ठीक नसता अनर्थ घडतो. एखाद्याचे मानसिक व शारीरिक वर्तन पाहून संकटाचे दोन ते दहा मिनिटांत संबंधित व्यक्तीला हाताळले तर परिस्थिती बदलू शकते व होणारी आत्महत्या रोखता येते. मतपरिवर्तन केले जाऊ शकते, असे जालना शहरातील मानसशास्त्र अभ्यासकांचे मत आहे. 

पंचनामे, मदत एक शोकांतिका... 

कर्जबाजारीपणा असो, की शेतकरी आत्महत्या यासाठी शासनस्तरावर काही घटनांचा विचार करून मदत दिली जाते. विशेष शेतकरी आत्महत्या प्रकारात मदत दिली जाते; परंतु यासाठी संबंधित व्यक्ती गेल्यानंतर जी परिस्थिती निर्माण होते तेव्हा शासकीय मदत, अधिकारी, जमा करावी लागणारी कागदपत्रे, शासन धोरण यासह प्रत्यक्ष हातात येणारी मदत याचे दाहक अनुभव आहेत. अशा कुटुंबाकडे सामाजिक वातावरणात मानसिक पातळीवर एखाद्या पीडित व्यक्तीच्या पत्नीला लोक काय म्हणतील, हे सहन करावे लागते. याला समाजातील अनेक प्रवृत्ती जबाबदार असल्याचे समाजशास्त्र अभ्यासकांचे मत आहे. 

 सुसंवाद ठेवा, छंद जोपासा
डॉ. प्रकाश आंबेकर (मानसोपचारतज्ज्ञ): संकट कुठलेही असो, ते सांगून येत नाही. समस्या येतातच, त्यात संधी शोधता आली तर मानसिक आरोग्य चांगले राहते. सध्याच्या परिस्थितीत सामाजिकीकरण प्रक्रिया फारशी परिणामकारक नाही. यामुळे व्यक्तीला असुरक्षिततेची भावना निर्माण होत आहे. कामात व्यस्त राहणे, सुसंवाद ठेवणे, छंद जोपासणे यासह भविष्याचा विचार करून नियोजन करावे. यामुळे मानसिक आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते.

मनाचा तोल महत्त्वाचा 
डॉ. सुजाता देवरे (मानसिक आरोग्य समुपदेशक) : जीवनशैली, आहार विहार आणि विचार यावर मानसिक आरोग्य अवलंबून आहे. पैसा, संपत्ती, स्पर्धा आणि अतिहव्यास यातून मनाचा तोल बिघडतो. मनाचा तोल महत्त्वाचा आहे. यापुढील काळात मानसिक आरोग्य सक्षमीकरणासाठी मोठे प्रयत्न होणे गरजेचे आहे. 

मृत्यूनंतर समाजहित कुठे? 
डॉ. ऋषिकेश दीक्षित : मृत्यूनंतरही समाजासाठी उपयोगी पडावे अशी उदात्त भावना समोर ठेवून अनेकजण नेत्रदान, अवयवदान करतात. आत्महत्या केलेल्या व्यक्ती विषप्राशन करण्यासारखे मार्ग निवडतात. अनैसर्गिक मृत्युमुळे डोळे, हृदय, यकृत आणि किडनी यावर परिणाम होतो. हे अवयवदानही करता येत नाही. मृत्यूनंतरही समाजहित साधले जात नाही. उलट नैसर्गिक, सामान्यपणे अंतिम श्‍वास घेणारे अनेकजण अवयवदान करीत नव्याने जगतच असतात. 

कुटुंबाची परवड 
प्रा. डॉ. विद्या दिवटे (समाजशास्त्र विषय अभ्यासक) : आत्महत्याग्रस्त कुटुंबातील व्यक्ती विशेषतः महिला, लहान मुले यांची परवड होते. त्यातही पतीने आत्महत्या केल्यास पत्नीला कौटुंबिक, सामाजिक वातावरणात अनेकदा संकटांशी सामना करावा लागतो. घरदार सांभाळत मुलांना आयुष्यात उभे करण्याची जबाबदारी तिच्यावर येऊन पडते. कौटुंबिक आधार नसेल तर स्थिती अवघड बनते. 

जीवन अनमोल 
सुलभादीदी (प्रमुख, ईश्वरीय ब्रह्माकुमारी विश्वविद्यालय) : मानवी जीवन एकदाच वाट्याला येते. जीवन अनमोल ठेवा आहे. तो जपण्यासाठी आनंद, प्रेम देता आले पाहिजे. आत्मा-परमात्मा हे तत्त्वज्ञान समजून घेतले पाहिजे. संकटाचा सामना करताना मनोबल प्रबळ असावे, तेच त्यावर मात करायला शिकविते. कर्म जर चांगले असतील तर परिस्थितीवर मात करता येते. 

मोहापासून दूर राहा 
बा. भो. शास्त्री (आध्यात्मिक गुरू) : जगण्याचे हजार मार्ग असताना पळवाट का शोधावी. खरेतर जीवनात पर्याय असतातच आपण शोधले पाहिजे. आत्मा चिरंतन आहे. उद्‌ध्वस्त होऊनही माणसे पुन्हा उभी राहतात. जीवन मरणासाठी ईश्वराचा कायदा आहे, तोच पाळला पाहिजे. मोहापासून दूर राहिलात की फारसे प्रश्न निर्माण होत नाही. 

सन्मार्ग सोडू नये 
रामदास महाराज आचार्य (आध्यात्मिक गुरू) : मानवाने जाणतेपणे पापाचा विचार करून जीवन संपविणे शास्त्रास मान्य नाही. अशा व्यक्तीच्या भावना व विकार इतरांना दोष देतात. आत्मा घुटमळत राहतो, त्याला मुक्ती मिळत नाही. अशा जिवास मानवजन्मासाठी यातना भोगाव्या लागतात. पापाचे प्रायश्चित्त करता आले पाहिजे, यासाठी अध्यात्म विचाराने सन्मार्ग आहे. कितीही संकटे आली तरी सन्मार्ग सोडू नये. 

• मानसशास्त्रीय कारणे 
• उदासीन मानसिकता 
• अपराधीपणाची भावना 
• मादक द्रव्य पदार्थांचे सेवन 
• आत्मविश्वास कमी होणे 
• दुःख पचविण्याची क्षमता कमी होणे 
• मानसिक आरोग्य बिघडणे 

• आत्महत्येपूर्वीचे वर्तन, लक्षणे 
• सतत निराशाजनक विधान 
• कुटुंब व मित्रांपासून अलिप्तता 
• धोकादायक वर्तन करणे. 
• मादक पदार्थांचे अतिसेवन 
• आत्महत्येपूर्वी भावना कुठेतरी लिहून ठेवणे 
• विचार अप्रत्यक्ष बोलून दाखविणे 

• प्रमुख बाबी
• कौटुंबिक कलह, वादविवाद 
• आर्थिक कारणे 
• कर्जबाजारीपण 
• बेरोजगारी 
• सातत्याने अपयश 
• प्रेमात धोका, प्रेमभंग 

(संपादन : संजय कुलकर्णी)