आपट्याच्या पानाला आजही विशेष महत्त्व

आपट्याच्या पानाला आजही विशेष महत्त्व
मुरबाड, ता. २७ (वार्ताहर) : दसऱ्याच्या दिवशी ग्रामीण भागात सोने लुटण्याची परंपरा जशी कायम आहे, तशीच या परंपरेशी निगडित आपट्याच्या पानाला (स्थानिक भाषेत शिदाची पान) अद्यापही वेगळे आणि खास महत्त्व आहे. बाजारात सोने जरी महागले असले तरी ग्रामीण भागातील लोकांसाठी आपट्याची पाने सोन्यासारखीच किवा अगदी मोफत मिळणारे ‘सोने’ म्हणूनच समजली जातात.

दसऱ्याच्या पारंपरिक सणात रानातून काढून आणलेली आपट्याची पाने एकमेकांना ‘सोने’ म्हणून देणे ही प्रथा पौराणिक श्रद्धा आणि सामाजिक एकात्मतेचे प्रतीक आहे. या पारंपरिक प्रथेभोवती अनेक पौराणिक कथा बोलल्या जातात. त्यापैकी एक म्हणते की वरतंतू नावाचा ऋषी व त्याचा शिष्य कौत्स यांच्या पार्श्वभूमीवर एकदा आपट्याच्या झाडावर सुवर्णमुद्रांचा पाऊस पडल्याने लोकांनी त्या दिवशी आपट्याची पाने एकमेकांना देऊन सण साजरा केला. तेव्हापासून हा दिवस दसऱ्याच्या रूपात साजरा होत आहे.

वैज्ञानिकदृष्ट्यादेखील आपट्याचे झाड महत्त्वाचे आहे. हे बहुगुणी आणि औषधी वनस्पती म्हणून ओळखले जाते. पाने, फुले, बिया, साल यांचा विविध औषधी उपयोग केला जातो. झाडाच्या सालापासून दोरखंड बनविला जातो; डिंक व इतर उपयोगही होतात. आपट्याला ‘अश्मंतक’ असेही संबोधले जाते कारण त्याच्या मुळी खडकांच्या फटींमध्ये जाऊन खडक भेदतात. त्यामुळे हे झाड जड भू-भागातही टिकून राहते. आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये आपट्याच्या अर्काचे उपयोग पित्त, उष्णता, चर्मरोग तसेच रक्तातील ट्रायग्लिसराइड्स, कोलेस्ट्रॉल कमी करण्यासाठी व पथरी (किडनी स्टोन) साठी उल्लेखले आहेत. तसेच ह्यापासून टॅनिनही मिळते आणि पारंपरिक वाती व इतर उपयोगांसाठी भाग वापरला जात होता.

आजही गावांत आपट्याची पाने मोठ्या संख्येने वापरली जातात. काही ठिकाणी पानांची लूट करून गावणी भावाने सण साजरा करतात, परंतु आधुनिक काळात बाजारात आपट्याऐवजी कांचन (कॅमलफूट) सारख्या पानांची विक्रीही वाढली आहे; म्हणून खरी आपट्याची पाने ओळखून घेण्याची आवश्यकता आहे.

आयुर्वेदिक महत्त्व
दसऱ्याच्या पारंपरिक रीतिरिवाजांसह आपट्याच्या झाडाचे आयुर्वेदिक, सांस्कृतिक आणि पारंपरिक महत्त्व लक्षात घेऊन ते जतन करणे गरजेचे आहे. शहरीकरण आणि जंगलातील फांद्या छाटण्याने आपट्याची नैसर्गिक मुबलकता कमी होत आहे; त्यामुळे या औषधी व पौराणिक महत्त्वाच्या झाडांचे संवर्धन आणि योग्य वापर करणे अत्यंत आवश्यक आहे.