पोवाडा

Conceptualising Popular Culture ''Lavani'' and ''Powada'' in Maharashtra

(Special articles in Economic and Political Weekly , Mar. 16-22, 2002, Vol. 37, No. 11 (Mar. 16-22, 2002), pp. 1038-1047)

लावणी आणि पोवाडा: महाराष्ट्रातील लोकप्रिय संस्कृतीचे सैद्धांतीकीकरण

भारतात सांस्कृतिक अभ्यासाचा उदय हा सिनेमा आणि कला या अर्थानेच मर्यादित राहिला. परंतु, जातीय आधारित लोकप्रिय संस्कृतीकडे उच्चवर्गीयांकडून कायमच दुर्लक्ष झाले आहे. या
लोकप्रिय संस्कृतीमध्ये रोजच्या राहणीमानाचे विविध वर्गाचे प्रतिनिधत्व सामावलेले होते. महाराष्ट्रात लावणी आणि पोवाडा याचे ज्वलंत उदाहरण आहे.
पोवाडा हा प्रांगणीय कंठसंगीताचा एक प्रकार; कारण तो चौकाचौकांतून, बाजारपेठांतून, मैदानांतून वा प्रशस्त मोकळ्या जागी मोठ्या जनसमूहासमोर गायिला जातो. लोकसंगीताचाच
तो एक प्रकार आहे. त्याच्या या स्वरूपामुळे त्याची गती द्रुत, चाल सहज उचलण्याजोगी आणि फारशी खालच्या अथवा वरच्या स्वरात नसलेली अशी असते. चालीत गुंतागुंतही फारशी नसते.
कडव्याकडव्यानुसार ती सहसा बदलतही नाही. पोवाडा ऐकणाऱ्या श्रोत्याचे अवधान चालीपेक्षा कथेकडे अधिक असणे आवश्यक असल्याने चालीतला तोचतोपणा इष्टच असतो. उच्च
स्वरात ‘जी जी जी’ म्हटल्यानेही श्रोत्यांचे अवधान खेचून धरण्यास मदत होते. पोवाडा गाताना दूरवर आवाजाची फेक आवश्यक असल्याने बहुतेक वेळ शब्दस्वरांत ‘ह’ कार मिसळल्याचे
दिसते. पोवाड्यांचा रचनाहेतू वेगळा आणि त्यांची शैलीही वेगळी, देशप्रेम, निष्ठा, शौर्य, जिद्द, आत्मार्पणबुद्धी यांसारखेच गुण प्रकर्षाने दिसून येतील अशा व्यक्ती व घटना आणि आवेशयुक्त,
प्रौढ नागर भाषा व छंददृष्ट्या रेखीव बांधेसूद रचना, हे त्यांचे काही विशेष आहेत.
आधुनिक पोवाड्यांचा रचनाहेतू मराठशाहीतील पोवाड्यांच्या अंगी लावणे युक्त नव्हे; पण ते केले जाते. विनायक, माधव, काव्यविहारी, तिवारी वगैरेंची ऐतिहासिक व्यक्तिप्रसंगांवरील कविता ही सावरकर, गोविंद इत्यादींच्या पोवाड्यांनीच घेतलेली गीतरूपे होत. सत्यशोधक समाज,
दलितांची वर्गजागृती, संयुक्त महाराष्ट्राचा लढा यांसारख्या चळवळींकरिताही पोवाड्यांची रचना झाली आणि निवडणुका, पक्षप्रणालीचा प्रचार इत्यादींकरिता राजकीय पक्ष पोवाड्यांचा
उपयोग आजही करीत असतात. अमर शेख, अण्णाभाऊ साठे, वसंत बापट इत्यादींचे पोवाडे या वर्गातील होत.
मौखिक साहित्याच्या परंपरेतील लोकसाहित्याला नृत्य, नाट्य, संवाद, संगीत, लोकभूमिका यांचा स्पर्श होतो. तेव्हा साहित्यातील लोकरंग कलेच्या अंगाने अविष्कार घेत घेत लोककला
जन्म घेते. महाराष्ट्राची प्रत्येक लोककला ही निरुपण प्रधान आहे. निवेदन, निरुपण, संवाद किंवा बतावणी सांगूनच कला सादर केली जाते. म्हणून लोककलेतील नृत्य, नाटक, गीत हा
जरी मनोरंजनाचा भाग असला तरी त्यातील निरुपण, निवेदन, बतावणी यातून लोकमनाशी संवाद करीत करीत सहजपणे प्रबोधन घडविले जाते. समृद्ध लोककलांचा वारसा या महारष्ट्राला
लाभला आहे. मौखिक आणि ग्रांथिक अशा दोन भक्कम तीरांमधून महाराष्ट्राच्या लोकसंस्कृतीच्या प्रवाह अखंडपणे वाहत आहे. महारष्ट्राच्या लोककला, महाराष्ट्राच्या लोकभूमिका, लोकगीते,
लोकसाहित्य या सर्वांच्या एकत्रिकरणातून उभी राहते ती महाराष्ट्राची लोकसंस्कृती. १७ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात भारतात प्रथम आला. ऐतिहासिक घटनांचे चित्तथरारक पद्धतीने वर्णन करणारा हा मराठी बालगीतांचा एक विशेष प्रकार आहे. यामध्ये शक्तिशालीराज्यकर्त्यांच्या धाडसी कृत्यांचा समावेश आहे. ‘शाहीर’ हे या पोवाड्यांचे संगीतकार आणि गायक आहेत. सतराव्या शतकात पहिल्या पोवाड्यांची निर्मिती झाली. प्रसिद्ध शाहीरआगिंदांनी शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील रोमांचक घटनांवर आधारित पोवाडे लिहिले.
पोवाडे हे मौखिक परंपरेचे एक उदाहरण आहे आणि शाहीर किंवा शाहीर ते गातात. लोकांची करमणूक आणि माहिती देण्यासाठी शाहीर पोवाडे गात गावोगाव फिरत असत. पोवाडे हे
केवळ मनोरंजनासाठीच नसतात. त्यांची राजकीय आणि सामाजिक भूमिकाही महत्त्वाची आहे. सामाजिक बदलांना प्रोत्साहन देण्यासाठी, महत्त्वपूर्ण विषयांबद्दल जनजागृती वाढवण्यासाठी
आणि उत्कृष्ट लोकांच्या कर्तृत्वाचा सन्मान करण्यासाठी त्यांना नियुक्त केले जाऊ शकते. पोवाड्यांचा उपयोग १९व्या शतकात भारतीय स्वातंत्र्याला पुढे जाण्यासाठी करण्यात आला.
याव्यतिरिक्त, त्यांनी बालविवाह आणि विधवा पुनर्विवाह यांसारख्या समस्यांबद्दल जनजागृती वाढवण्याचे काम केले. 20 व्या शतकात महात्मा गांधी आणि भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील
इतर व्यक्तींच्या कर्तृत्वाच्या स्मरणार्थ पोवाड्यांचा वापर केला गेला. पोवाडे ही एक जिवंत परंपरा आहे जी नेहमी बदलत असते. भारताच्या बदलत्या सामाजिक आणि राजकीय
वातावरणाचे प्रतिबिंब दर्शविणारे रोज नवे पोवाडे लिहिले जातात. पोवाडे हे कथा पोचवण्याचे प्रभावी साधन आहे आणि मराठी संस्कृतीत त्यांचे आजही महत्त्वाचे स्थान आहे.
19 व्या शतकात, लावणी नृत्य समाजातील विशेषतः शेतात आणि कारखान्यांमध्ये काम करणाऱ्या महिलांमध्ये लोकप्रिय झाले. या स्त्रिया त्यांच्या विश्रांती
दरम्यान स्वतःचे मनोरंजन करण्यासाठी नृत्य सादर करतील आणि त्यांच्या भावना आणि इच्छा व्यक्त करण्याचा हा नृत्य त्यांच्यासाठी एक मार्ग बनला. प्रस्तुत लेखात लावणी आणि पोवाडा या महाराष्ट्रात लोकप्रिय ठरलेल्या कला प्रकारांच्या विविध अंगाने अभ्यास केला आहे