वर्धापन दिन - एज्युकेशन लेख

वर्धापन दिन - एज्युकेशन लेख
--
प्रभावी शिक्षणासाठी
कृत्रिम बुद्धिमत्ता

गेल्या काही वर्षांत कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजेच एआय ही जगभरातील शिक्षणक्षेत्रातील सर्वात परिवर्तनशील शक्तींपैकी एक म्हणून उदयास आली आहे. मला जगातील अनेक अग्रगण्य क्रमवारीतील विद्यापीठांना भेट देण्याची संधी मिळाली आणि त्या अनुभवातून मी पाहिले की शिक्षण क्षेत्रात एआय कशाप्रकारे आमूलाग्र बदल घडवत आहे. ही फक्त भविष्यातील कल्पना नसून, आजच्या काळात शिक्षण, अध्यापन आणि संस्थात्मक कार्यपद्धती बदलणारे वास्तव साधन बनले आहे.
- डॉ. गिरीश देसाई, कार्यकारी संचालक, पिंपरी चिंचवड एज्युकेशन ट्र्स्ट

अ मेरिका, ब्रिटन, सिंगापूर आणि दक्षिण कोरिया येथील विद्यापीठांना भेट दिल्यानंतर एक गोष्ट स्पष्ट झाली की, एआयचा वापर आता नवीन प्रयोग राहिलेला नाही. तो त्यांच्या शैक्षणिक व्यवस्थेचा अविभाज्य भाग बनला आहे. वैयक्तिकृत शिकवणी सहाय्यकांपासून ते बुद्धिमान मूल्यांकन प्रणालीपर्यंत, एआय शिक्षण आणि प्रशासकीय कार्यप्रणालीच्या प्रत्येक स्तरावर एकत्रित झाला आहे. या संस्थांनी दाखवून दिले आहे की योग्य नियोजनाने राबविलेल्या एआय प्रणालींमुळे कार्यक्षमता वाढते, समावेशकता सुधारते आणि शिक्षक-विद्यार्थी दोघांनाही सामर्थ्य प्राप्त होते. या जागतिक उदाहरणांमधून प्रेरणा घेऊन आमच्या पीसीईटी समूहातील संस्थांनीही विद्यार्थी व शिक्षकांच्या प्रगतीसाठी नवयुगातील एआय साधनांचा वापर सुरू केला आहे. आम्ही एआय आधारित शिक्षण प्लॅटफॉर्म सुरू केले आहेत, जे प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या शिकण्याच्या गती आणि पातळीनुसार शैक्षणिक सामग्री तयार करतात. आमचे शिक्षक एआय चलित विश्लेषण साधनांच्या मदतीने विद्यार्थ्यांचा प्रगती डेटा तपासतात, सुधारणा आवश्यक असलेले क्षेत्र ओळखतात आणि वैयक्तिक मार्गदर्शन योजना तयार करतात. तसेच उपस्थिती, मूल्यांकन आणि कामगिरीचे स्वयंचलन करण्यासाठी प्रशासकीय विभागही एआयचा वापर करत आहेत. ज्यामुळे शिक्षकांना मार्गदर्शन आणि सर्जनशीलतेसाठी अधिक वेळ देता येतो. या उपक्रमांचे सकारात्मक परिणाम आधीपासूनच दिसू लागले आहेत.

विद्यार्थ्यांची प्रगती
एआयमध्ये शिक्षणाला वैयक्तिक स्वरूप देण्याची विलक्षण क्षमता आहे. प्रत्येक विद्यार्थी वेगळ्या पद्धतीने शिकतो, काही संकल्पना लगेच समजतात तर काहींना अधिक वेळ लागतो. पारंपरिक शिक्षण पद्धतींमध्ये ही विविधता सांभाळणे अवघड असते. एआय आधारित शिकवणी प्लॅटफॉर्म मात्र प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गतीनुसार शिकवणी सादर करतात, त्याला पूरक सराव व अभिप्राय देतात. सिंगापूरमधील एका विद्यापीठात मी अशा प्रणालीचा अनुभव घेतला, ज्यामध्ये विद्यार्थ्यांच्या कामगिरीचे विश्लेषण करून आवश्यक अतिरिक्त सामग्री सुचविली जात होती. त्याचा थेट परिणाम म्हणजे विद्यार्थ्यांचा अधिक सहभाग आणि चांगले शैक्षणिक निकाल. शालेय स्तरावरही एआय साधने शिक्षकांना मदत करू शकतात, विशेषतः शैक्षणिक किंवा भावनिक मदतीची गरज असलेल्या विद्यार्थ्यांना ओळखण्यात. उदाहरणार्थ, काही प्रणाली विद्यार्थ्यांच्या भावनात्मक स्थितीचे विश्लेषण करून ताण, निरुत्साह किंवा अलिप्तता ओळखतात आणि शिक्षकांना योग्य वेळी हस्तक्षेप करण्यास मदत करतात. यामुळे मानवी सहानुभूती कमी होत नाही; उलट ती अधिक प्रभावीपणे कार्यरत होते.

शिक्षकांची प्रगल्भता
एआयमुळे शिक्षकांची भूमिका कमी होत नाही, ती अधिक अर्थपूर्ण होते. उपस्थिती नोंदविणे, गुणांकन किंवा अहवाल तयार करणे यासारख्या पुनरावृत्तीच्या कामांपासून शिक्षकांना मुक्त करून एआय त्यांना सर्जनशील आणि विद्यार्थीकेंद्रित संवादावर लक्ष केंद्रित करण्याची संधी देते. काही परदेशी विद्यापीठांमध्ये मी पाहिले की प्राध्यापक एआय आधारित सामग्री निर्मिती साधनांचा वापर करून व्याख्याने अधिक परस्परसंवादी आणि अनुभवात्मक बनवत होते. एआय आधारित विश्लेषण शिक्षकांना विद्यार्थ्यांच्या कामगिरी, उपस्थिती आणि शिकण्याच्या प्रवृत्तींचा सखोल डेटा उपलब्ध करून देते. या माहितीच्या आधारे अभ्यासक्रम आखणी आणि वैयक्तिक मार्गदर्शन अधिक प्रभावीपणे करता येते.

विद्यापीठ स्तरावर वापर
विद्यापीठ पातळीवर एआय संशोधन आणि नवकल्पनांचा अविभाज्य भाग बनला आहे. मशिन लर्निंग अल्गोरिदम मोठ्या डेटासेटचे विश्लेषण करून वैज्ञानिक शोधांना गती देत आहेत. अभियांत्रिकी आणि आरोग्यशास्त्र क्षेत्रात एआय आधारित व्हर्च्युअल प्रयोगशाळा विद्यार्थ्यांना गुंतागुंतीचे प्रयोग आभासी स्वरूपात करण्यास सक्षम करत आहेत. एआय मूल्यांकन प्रक्रियाही बदलत आहे. अडापटिव्ह टेस्टिंग सिस्टिम्स आता फक्त विद्यार्थ्यांचे ज्ञानच नाही तर त्यांचा विचारप्रक्रियाही मोजतात, ज्यामुळे पाठांतरापेक्षा समज आणि तर्कशक्तीला प्राधान्य दिले जाते. आमच्या संस्थांमध्येही आम्ही एआय सक्षम परीक्षा प्रणालींचे प्रायोगिक प्रकल्प सुरू केले आहेत. ज्यामुळे परीक्षांची पारदर्शकता आणि निष्पक्षता वाढते.

जबाबदाऱ्या निश्चित
एआयच्या वापरासोबत काही नैतिक आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या येतात, डेटा गोपनीयता, अल्गोरिदमिक पक्षपात आणि डिजिटल समता या मुद्द्यांकडे दुर्लक्ष करता येत नाही. शैक्षणिक नेत्यांनी हे सुनिश्चित करणे आवश्यक आहे की एआय सर्व विद्यार्थ्यांसाठी समान आणि न्याय्य संधी निर्माण करेल. आमच्या समूहाने ‘एआय फॉर ऑल’ ही संकल्पना विकसित केली आहे, जी बालवर्गापासून पीएचडी स्तरापर्यंतच्या विद्यार्थ्यांमध्ये एआय साक्षरता वाढविण्याचा रोडमॅप आहे. या उपक्रमाचे दोन उद्दिष्टे आहेत, विद्यार्थ्यांना जबाबदारीने एआय वापरण्याचे कौशल्य देणे आणि शिक्षकांना त्यांच्या वर्गात एआय प्रभावीपणे एकत्रित करण्यासाठी सक्षम करणे.

आजची वास्तविकता
शिक्षणातील एआय ही भविष्यातील कल्पना नाही, ती आज वास्तवात उतरली आहे आणि दररोज शिकविण्याच्या व शिकण्याच्या पद्धती बदलत आहे. आपल्यासमोरचे आव्हान म्हणजे या शक्तीचा वापर जबाबदारीने, दूरदृष्टीने आणि सर्वसमावेशकतेने करणे. जगातील अग्रगण्य विद्यापीठांना दिलेल्या भेटीनंतर मला ठामपणे वाटते की भविष्यातील शिक्षण त्यांच्याच हाती असेल जे नवोपक्रम आणि मानवतेचा समतोल साधू शकतात. आगामी दशकात यशस्वी होणाऱ्या संस्था त्या असतील ज्या एआयकडे मानवी बुद्धिमत्तेच्या पर्याय म्हणून नव्हे, तर ज्ञान आणि उत्कृष्टतेच्या शोधातील समर्थ सहकारी म्हणून पाहतील.
(शब्दांकन ः आशा साळवी )