Premium| Indian Zoological Survey: वन्यजीव संशोधनात भारतीय प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षणाची भूमिका काय?

सुधीर फाकटकरप्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षणाच्या अनुषंगाने भारतीय प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षण संस्थेत वन्यजीव, पक्षी, मत्स्य, सस्तन प्राणी, उभयचर प्राणी, कीटकशास्त्र, जीवाश्मशास्त्र व मृदा या मुख्य विषयांबरोबरच आदिजीवसंघ (प्रोटोझोआ), डीएनए अशा तब्बल २९ विषयांचे स्वतंत्र संशोधन विभाग आहेत. .ब्रिटिशांनी १८७४मध्ये तत्कालीन कलकत्त्यात (आता कोलकता) भारतीय उपखंडातील देशांमधील वैविध्यपूर्ण अभ्यासासाठी ‘दि एशियाटिक सोसायटी’ ही संस्था स्थापन केली. या संस्थेतून १८७५मध्ये ‘भारतीय संग्रहालय’ आकाराला आले. आपल्या देशातील संपन्न वन, प्राणिसंपदेचा शास्त्रीय अभ्यास आणि संशोधन या संस्थेमुळे प्रगतिपथावर राहिले. पुढे १९१६मध्ये कोलकत्यातच ‘भारतीय प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षण’ ही स्वतंत्र संस्था स्थापन करण्यात आली. या काळात ब्रिटिश व भारतीय अभ्यासकांनी प्राण्यांच्या ११ लाख जाती-प्रजातींची नोंद केली होती, तर आणखी दीड कोटी जाती-प्रजाती भारतीय उपखंडात असून त्यांचा शोध घेण्याची आवश्यकता असल्याचे अहवाल सादर केले होते. या अहवालांच्या पार्श्वभूमीवर भारतीय प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षण संस्थेचे महत्त्व अधोरेखित होत गेले आणि संस्थेचा देशभर विस्तार झाला..या संस्थेने देशभरात सर्वेक्षणे करत जैवसंस्थांचा शोध घेणे, त्या माहितीचे राष्ट्रीय स्तरावर वर्गीकरण तसेच संकलन-जतन करणे, नियमीत कालावधीत त्या संकलनाचा आढावा घेणे, संशोधित माहिती प्रकाशित करणे, प्राणीसंस्था-जैवसंस्था शाश्वत राखण्यासाठी प्रशिक्षणाच्या माध्यमातून कुशल मनुष्यबळ निर्माण करणे, भारतीय जैविक परिसंस्थेचा जनुकीय अभ्यास करणे असे उद्देश समोर ठेवले आहेत. तर राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील शैक्षणिक व संशोधन संस्थांशी सहकार्य करणे, संशोधनविषयक कार्यक्रम विकसित करणे, आधुनिक माध्यमांद्वारे ऐतिहासिक तसेच अद्ययावत होत असलेले माहिती जतन करणे असेही काही उद्देश या संस्थेसमोर आहेत..Premium| 10 Must-Visit Wildlife Reserves: भारताच्या सर्वात सुंदर जंगलयात्रा!.प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षणाच्या अनुषंगाने या संस्थेत वन्यजीव, पक्षी, मत्स्य, सस्तन प्राणी, उभयचर प्राणी, कीटकशास्त्र, जीवाश्मशास्त्र व मृदा या मुख्य विषयांबरोबरच आदिजीवसंघ (प्रोटोझोआ), डीएनए अशा तब्बल २९ विषयांचे स्वतंत्र संशोधन विभाग आहेत. यातील प्रत्येक विभागाने अक्षरशः हजारोच्या संख्येत शोधलेल्या व जतन-संवर्धन केलेल्या जैविक नमुन्यांची माहिती संस्थेच्या संकेतस्थळावर आहे. पृथ्वीतलावर असणाऱ्या कीटकांच्या अंदाजे चार लाख प्रजातींपैकी भारतीय प्रदेशांमधून ३ लाख ४५ हजार प्रजातींचे नमुने मिळवून त्यातल्या ६० हजारांपेक्षाही जास्त प्रजातींचे संशोधन संस्थेने पूर्णत्वाला नेले आहे. माशांच्या पाच लाख प्रजातींच्या माहितीचे संकलन करत संकटात असलेल्या काही हजार प्रजातींचे जतन करण्याच्या दृष्टिकोनातून संशोधन पूर्णत्वाला नेले आहे. संस्थेतच तीन हजारांपेक्षाही अधिक जीवाश्म नमुन्यांचे तसेच प्राण्या-पक्ष्यांच्या मृत नमुन्यांचे संग्रहालय येथे आहे. मुख्यालयाबरोबरच प्रादेशिक केंद्राच्याही संकेतस्थळावर उपलब्ध असणाऱ्या चित्रफिती तसेच प्रकाशित संशोधन अहवाल पाहिल्यास आपल्या देशासाठी गौरवास्पद असलेल्या प्राणी तसेच अन्य जीवविषयक संपदेची व्यापकता समजून भविष्यातील आव्हाने लक्षात येतात..Premium| Lions and Biodiversity: आशियाई सिंहांचा संवर्धनातला वाटा काय?.शिक्षणासंदर्भात या संस्थेत पर्यावरणीय जीवशास्त्र, प्राणीविषयक भूगोल, वन्यजीव, जैविक वर्गीकरण आणि प्राणी वर्तनशास्त्र या विषयांमध्ये संशोधन करण्याची सुविधा आहे. या संशोधनासाठी खास शिष्यवृत्तीही दिली जाते. तसेच मृत प्राणी-पक्षी जतन करण्याविषयीचे विशेष प्रशिक्षणही संस्थेत दिले जाते. कीटक-संग्रहणाचा विशेष अभ्यासक्रमही येथे आहे, तसेच प्राणिशास्त्र आणि संबंधित विज्ञानशाखांच्या विद्यार्थ्यांना इथे कार्यक्षेत्राच्या विविध संधी उपलब्ध असतात.(सुधीर फाकटकर ‘टीआयएफआर’ संस्थेच्या महाकाय मीटर तरंगलांबी रेडिओ दुर्बीण (जीएमआरटी) वेधशाळेतील इलेक्ट्रॉनिक्स तंत्रज्ञ आहेत.) भारतीय प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षणप्राणिविज्ञान भवन, एम ब्लॉक, न्यू अलीपूर, कोलकाता 700053संकेतस्थळ: https://zsi.gov.in.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Premium| Indian Zoological Survey: वन्यजीव संशोधनात भारतीय प्राणिशास्त्रीय सर्वेक्षणाची भूमिका काय?

Related Stories