शॉर्ट सेलर्स म्हणजे नक्की कोण?

अतुल सुळेशॉर्ट सेलिंग, काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग असे शब्द सध्या शेअर बाजाराबाबत सातत्याने कानावर पडत आहेत. नेमका याचा अर्थ काय आहे, याविषयी जाणून घेऊ.....गेल्या काही काळापासून प्रकाशझोतात असलेले, जगातील सर्वांत श्रीमंताच्या यादीत तिसरे स्थान पटकावणारे भारतीय उद्योजक गौतम अदानी Gautam Adani यांचा उद्योगसमूह सध्या एका अहवालामुळे चांगलाच अडचणीत आला आहे. त्यांच्या कंपन्यांच्या शेअरची होत असलेली पडझड सर्वांनाच धक्का देणारी ठरली आहे. संसदेपासून ते आंतराष्ट्रीय स्तरावरदेखील या घटनेची दखल घेतली गेली. अदानी समूहाच्या वादग्रस्ततेला कारणीभूत ठरला तो हिंडेनबर्ग Hindenburg या अमेरिकेतील शॉर्ट सेलिंग करणाऱ्या संशोधन कंपनीचा एक नकारात्मक अहवाल. तेव्हापासून शॉर्ट सेलिंग, काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग असे शब्द सातत्याने कानावर पडत आहेत. नेमका याचा अर्थ काय आहे, याविषयी जाणून घेऊ. Know about short selling in share marketजानेवारी २०२३ च्या चौथ्या आठवड्यात देशात व शेअर बाजारात सर्व काही आलबेल होते. अलीकडेच भारताने ब्रिटिश अर्थव्यवस्थेला Economy मागे टाकून जगात पाचवा क्रमांक पटकाविला होता, देश प्रजासत्ताक दिनाच्या तयारीत होता व एक फेब्रुवारीला सादर होणाऱ्या अर्थसंकल्पाचे वेध सर्वांनाच लागले होते. भारतातील एक उद्योजक गौतम अदानी फोर्ब्ज मासिकाच्या श्रीमंतांच्या यादीत तिसऱ्या क्रमांकावर पोचले होते. जगात अनेक देशात मंदी असताना आपला सेन्सेक्स ६०,०००-६१,००० अंशांवर स्थिरावला होता. देशातील सर्वांत मोठा २० हजार कोटी रुपयांचा ‘एफपीओ’ बाजारात दाखल होण्याच्या तयारीत होता. सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांसाठी हा ‘एफपीओ’ सुरू होणार होता-.शुक्रवार २७ जानेवारी २०२३ रोजी. परंतु, संस्थात्मक गुंतवणूकदारांसाठीचे अँकर बुक २५ जानेवारीला उघडले व गरजेपेक्षा दीडपट मागणी आली, तीही रुपये ३२७६ भावाने! अँकर बुकमध्ये मागणी केली होती अबुधाबी इंटरनॅशनल ॲथॉरिटी, गोल्डमन सॅक्स, नोमुरा, सिटी ग्रुप, मॉर्गन स्टॅन्ले, बीएनपी परीबा अशा रथी-महारथींनी! देशातील एलआयसी, एसबीआय एम्प्लॉईज पेन्शन फंड, एचडीएफसी लाइफ यांनीसुद्धा या ‘एफपीओ’मध्ये बोली लावली होती. म्युच्युअल फंडांनी मात्र या ‘एफपीओ’कडे पाठ फिरवली होती.अँकर बुक बंद होतानाच अचानक अमेरिकेहून हिंडेनबर्ग नावाचे एक ‘मिसाईल’ येऊन शेअर बाजारावर धडकले! नाथन अँडर्सन नावाच्या एका शॉर्ट सेलरने एक रिसर्च रिपोर्ट मुख्य ‘एफपीओ’ सुरू व्हायच्या आधी जगजाहीर केला. या रिसर्च रिपोर्टमध्ये म्हटले होते, की अदानी समूहाच्या कंपन्यांची फायनान्शिअल स्टेटमेंट्स विश्वासार्ह नाहीत व या समूहातील कंपन्यांच्या शेअरचे भाव कृत्रिमरित्या फुगविलेले आहेत! अदानी समूहाने हे आरोप तत्काळ फेटाळले, तरीसुद्धा अदानी एंटरप्रायझेसचा भाव या शॉर्ट सेलरच्या रिपोर्टमुळे अर्धा झाला व शेवटी अदानी समूहाला हा देशातील सर्वांत मोठा ‘एफपीओ’ रद्द करावा लागला आणि अँकर बुकवाल्यांना पैसे परत करावे लागले! हा रिपोर्ट येताच सर्व गुंतवणूकदार, वित्तीय संस्था, नियमक खडबडून जागे झाले व सखोल तपास सुरू झाला. कालांतराने सत्य बाहेर येईलसुद्धा; परंतु या सर्व प्रकरणाने एका शॉर्ट सेलरची ताकद किती असू शकते हे पुन्हा एकदा जगजाहीर झाले. याआधी नाथनने अशाच प्रकारे प्रख्यात टेस्ला कंपनीच्या शेअरचे भाव पाडून पैसा कमाविला होता.हे देखिल वाचा-.महिलांनो तरुणपणी घेतलेली जमीन उतारवयात होईल आधार.शॉर्ट सेलर्स म्हणजे नक्की कोण?वाचकांना प्रश्न पडणे साहजिक आहे, की शेअर बाजारातील हे ‘शॉर्ट सेलर्स’ म्हणजे नक्की कोण व ते कसा पैसा कमावतात? बाजारात दोन प्रकारच्या पोझिशन्स घेता येतात लाँग आणि शॉर्ट. लाँग पोझिशन घेणाऱ्यांना वाटत असते, की एखाद्या शेअरचा भाव कमी आहे व कालांतराने तो वाढू शकतो म्हणून ते खरेदी करतात व अपेक्षेप्रमाणे भाव वाढला, की विकून नफा कमावतात. यांना तांत्रिक भाषेत ‘बुल्स’ असेही म्हणतात. या उलट शॉर्ट पोझिशन घेणाऱ्यांना असे वाटत असते, की एखाद्या शेअरचा भाव खूप वाढलेला आहे व इथून पुढे तो पडणार आहे. त्यामुळे अशी मंडळी आधी शेअर चढ्या भावाला विकतात व अपेक्षाप्रमाणे भाव पडला, की तो खरेदी करून नफा कमावतात यांना ‘बेअर्स’ असेही म्हणतात.शॉर्ट सेलर्सची खासियत अशी, की ही धाडसी मंडळी स्वतःकडे नसलेले शेअर विकतात. वाचकांना प्रश्न पडेल, की आपल्याकडे नसलेले शेअर कसे विकता येतील? या प्रश्नाचे उत्तर आहे दुसऱ्याकडून कर्जाऊ घेऊन! शॉर्ट सेलर्स दुसऱ्या दलालांकडून काही फी अथवा चार्जेस देऊन हे शेअर तात्पुरते कर्जाऊ घेतात, ते चढ्या भावाने विकतात, पडलेल्या भावाने विकत घेऊन कर्जाऊ देणाऱ्याला परत करतात. अशी ही प्रवाहाविरुद्ध पोहणारी धाडसी मंडळी असतात. त्यांचा अंदाज बरोबर आल्यास ते भरपूर कमाई करतात व तो चुकल्यास त्यांचे नुकसानही होऊ शकते. असेच व्यवहार वायदे बाजारातसुद्धा करता येतात.नाथनने अदानी समूहाच्या कंपन्यांच्या परदेशात जारी केलेल्या बॉँड्सचे शॉर्ट सेलिंग करून भरपूर पैसा कमविला; परंतु त्याच्या रिपोर्टमुळे अदानी कंपन्यांचे शेअरचे भावही मोठ्या प्रमाणावर कोसळले व गौतम अदानी जागतिक श्रीमंतांच्या यादीत तिसऱ्या स्थानावरून २९ व्या स्थानावर घसरले. अदानी कंपन्यांचे बाजारमूल्य ११ लाख कोटी रुपयांनी घसरले. नाथनचा असा दावा आहे, की गेल्या दोन वर्षांपासून त्याने या समूहाचा फॉरेन्सिक रिसर्च केला आहे व त्या आधारे हा रिपोर्ट बनविला आहे, तर अदानी समूहाचा असा दावा आहे, की हा रिपोर्ट अदानी समूहाला बदनाम करण्याच्या उद्देशाने बनविला आहे.अदानी समूहाच्या शेअरचे भाव कोसळल्यावर ‘शॉर्ट सेलिंग’वर बंदी घालावी अशी मागणी पुन्हा एकदा पुढे आली. कोविड महासाथीच्यावेळी बाजार पडला तेव्हाही अशीच मागणी पुढे आली होती; परंतु, भांडवली बाजाराची नियंत्रक संस्था ‘सेबी’ने हे स्पष्ट केले, की देशात ‘शॉर्ट सेलिंग’ नियंत्रित करण्यात येते. त्यावर बंदी मात्र नाही..कॉँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंगदेशातील आणि परदेशातील बहुतेक गुंतवणूकदार अदानी समूहातील सात लिस्टेड कंपन्यांवर ‘बुलिश’ असताना नाथनने या समूहावर ‘बेअरीश कॉल’ घेतला व त्यात तो यशस्वी झाला, यालाच ‘काँट्रेरियन कॉल’ असे म्हणतात. शॉर्ट सेलिंग हे अल्पावधीसाठी वापरण्याचे एक तंत्र आहे. हेच प्रवाहाविरुद्ध पोहण्याचे तंत्र दीर्घ मुदतीच्या गुंतवणुकीसाठीसुद्धा वापरता येते, त्याला ‘काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग’ असे म्हणतात.गुंतवणूक गुरु वॉरन बफे यांनी ‘काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग’ म्हणजे काय हे एका वाक्यात सांगितले आहे. ‘Be fearful when everyone else is greedy and be greedy when everyone else is fearful’ म्हणजेच जेव्हा शेअरचे भाव खूप वाढलेले असतात, तेव्हा तुम्ही घाबरून ते विका व जेव्हा भाव खूपच पडलेले असतात, तेव्हा लोभी बनून भरपूर खरेदी करा, यालाच ते शेअर बाजारातून पैसा कमविण्याचे रहस्य असे म्हणतात.हे देखिल वाचा-.नोकरदार असाल तर रोखीनंच घ्या कार.काही यशस्वी इन्व्हेस्टर्सची ओळखवॉरन बफे व चार्ली मंगरः बर्कशायर हॅथवे या कंपनीचे हे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष. या कंपनीच्या एका शेअरचा सध्याचा भाव साडेचार लाख डॉलरपेक्षा अधिक आहे. प्रामुख्याने अमेरिकेतील उत्कृष्ट कंपन्या अतिशय कमी भावाला खरेदी करून त्यांनी त्यांचा पोर्टफोलिओ बनविला आहे. ते नेहमी अशा कंपन्या काही दशकांसाठी होल्ड करतात.पीटर लिंचः यांनी १९७७ ते १९९० या तेरा वर्षांच्या काळात फिडेलिटी म्युच्युअल फंडाची मॅगेलन ही योजना नावारूपाला आणली. ज्या गुंतवणूकदारांनी १९७७ मध्ये या योजनेत १००० डॉलर गुंतविले होते, त्या गुंतवणुकीचे मूल्य १९९० मध्ये २८,००० डॉलर झाले. या काळात त्यांनी १५,००० कंपन्यांच्या शेअरची खरेदी-विक्री केली. हे शेअर खरेदी करताना त्यांनी चांगली कामगिरी असलेल्या; परंतु बाजाराने दुर्लक्षित केलेल्या कंपन्यांना प्राधान्य दिले.मायकल बरीः सियॉन कॅपिटल या हेज फंडाचे हे संस्थापक. २००५ मध्येच त्यांनी ओळखले होते, की अमेरिकी सबप्राइम कर्जांचा बुडबुडा निर्माण झालेला आहे व तो लवकरच फुटणार. त्यांचा हा काँट्रेरियन कॉल २००८ मध्ये बरोबर ठरला व त्यांच्या फंडाला भरपूर नफा झाला. मायकल लेवीज यांनी त्यांच्यावर ‘द बिग शॉर्ट’ हा सिनेमा काढला आहे.सर जॉन टेम्पल्टनः टेम्पल्टन ग्रोथ फंडाचे हे संस्थापक. दुसरे महायुद्ध सुरू झाले, तेव्हा त्यांनी एक डॉलरच्या आत भाव असलेले अनेक शेअर खरेदी केले व युद्ध संपल्यानंतर त्यावर भरपूर नफा कमविला. त्यांच्या १० हजार डॉलर गुंतवणुकीचे पाच वर्षांत ४० हजार डॉलर एवढे मूल्य झाले.जॉर्ज सोरोसः क्वांटम हेज फंडाचे हे संस्थापक. यांना ‘द मॅन हू ब्रोक बँक ऑफ इंग्लंड’ असे म्हणण्यात येते. १९९२ मध्ये पाउंड शॉर्ट सेल करून त्यांनी शंभर कोटी डॉलर कमाविले. त्याचप्रमाणे त्यांनी १९९७ च्या आशियाई आर्थिक संकटात मलेशिया आणि थायलंड या देशांच्या चलनाविरुद्ध शॉर्ट पोझिशन घेऊन भरपूर पैसा मिळविला.डेव्हिड ड्रीमनः डीन ऑफ काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग अशी ओळख असलेले डेव्हिड ड्रीमन हे ‘ड्रीमन व्हॅल्यु मॅनेजमेंट’चे संस्थापक असून, त्यांनी फोर्ब्ज मासिकातून ‘काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग’ या विषयावर विपुल लेखन केले. या विषयावर त्यांनी चार पुस्तके लिहिली असून, त्यातील ‘काँट्रेरियन इन्व्हेस्टमेंट स्ट्रॅटेजीज: द नेक्स्ट जनरेशन’ हे पुस्तक ‘क्लासिक’ मानले जाते. या पुस्तकात त्यांनी ‘काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग’चे ४१ नियम सांगितले आहेत.असे हे शॉर्ट सेलर्स व काँट्रेरियन इन्व्हेस्टर्सचे सुरस, अद्भुत व चमत्कारिक विश्व! प्रवाहाविरुद्ध पोहण्याचे धाडस ही मंडळी दाखवितात व त्या बदल्यात खूप चांगला परतावाही मिळवितात, त्यापेक्षाही अधिक आनंद त्यांना असतो ते आपले विश्लेषण व निर्णय बरोबर आल्याचा! आपणच ठरवा, प्रवाहात उडी मारून प्रवाहाच्या दिशेने भरकटायचे, की प्रवाहाविरुद्ध पोहायचे धाडस दाखवायचे!.डेव्हिड ड्रीमन यांनी सांगितलेले ‘काँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग’चे काही ठळक नियमतांत्रिक विश्लेषणाकडे दुर्लक्ष कराः तांत्रिक विश्लेषणाला काहीही शास्त्रीय आधार नाही. भूतकाळातील शेअरच्या भावाचे विश्लेषण करून भविष्यकाळात भाव किती असेल, हे सांगता येत नाही.तज्ज्ञांवर अवलंबून राहू नकाः शेअर बाजारावर आणि शेअरच्या भावावर परिणाम करणारे घटक इतके असंख्य आणि अतर्क्य आहेत, की कोणीच त्याचे अचूक विश्लेषण करू शकत नाही. याला तज्ज्ञ मंडळीसुद्धा अपवाद नाहीत.विश्लेषकांच्या अंदाजापासून सावध राहाः इंटरनेटमुळे सध्या माहितीचे पेव फुटले आहे. विश्लेषक मंडळी या माहितीचा पुरेपूर वापर करून घेतात. याचा अर्थ असा नव्हे, की त्यांचे सर्वच अंदाज बरोबर ठरतात.बाजाराने दुर्लक्ष केलेल्या शेअरमध्ये गुंतवणूक कराः सर्वसामान्य गुंतवणूकदार लोकप्रिय शेअरमध्ये गुंतवणूक करताना दिसतात. मात्र, अशा शेअरचे भाव खूपच वाढलेले असतात व त्यातून उत्तम परतावा मिळण्याची शक्यता कमी असते.मूलभूत विश्लेषणाचा आधार घ्याः कंपनीच्या आर्थिक परिस्थितीचा सखोल अभ्यास करा. कंपनीचा पीई रेशो, करंट रेशो, डेट-इक्विटी रेशो, विक्रीच्या व नफ्याच्या वाढीचा दर याचा नीट अभ्यास करा.पोर्टफोलिओत विविधता आणाः एकाच कंपनीत किंवा एकाच क्षेत्रात आपली गुंतवणूक एकवटू नका. १५ पेक्षा अधिक सेवा अथवा उद्योगातील २० ते ३० शेअरमध्ये तुमची गुंतवणूक विभागून ठेवा.एखाद्या दुर्लक्षित क्षेत्रातील सर्वांत स्वस्त कंपनी खरेदी कराः ज्या कंपन्यांचा ‘प्राईस टू अर्निंग रेशो’ इतर कंपन्यांच्या तुलनेत कमी आहे, अशी कंपनी निवडा. कारण अशी कंपनी प्रगती करायचा जोरदार प्रयत्न करते व त्यामुळे त्या शेअरचा भाव झपाट्याने वाढतो.तुमची रणनीती यशस्वी होण्यासाठी पुरेसा वेळ द्याः कॉँट्रेरियन इन्व्हेस्टिंग करताना तुम्ही बाजारातील प्रवाहाच्या विरुद्ध पोहण्याचा प्रयत्न करीत असता. हे काम सोपे नाही. त्यासाठी तुम्हाला स्वतंत्रपणे वेगळा विचार करावा लागतो व तुमची रणनीती यशस्वी होण्यासाठी पुरेसा वेळ द्यावा लागतो, काही काळ अपयशसुद्धा पचवावे लागते.जोखीम म्हणजे काय ते नीट समजून घ्याः सर्वसामान्य गुंतवणूकदार शेअरचे भाव वर-खाली होतात, यालाच जोखीम समजतो; परंतु या जोखमीला घाबरून शेअर बाजारात गुंतवणूक न करणे ही सगळ्यात मोठी जोखीम आहे. कारण दीर्घकाळात महागाईवर मात करण्यासाठी शेअर बाजारात गुंतवणूक करणे आवश्यकच असते.ब्लड इन द स्ट्रीटः ड्रीमन म्हणतात ‘I buy only when there is blood in the street’ बाजारात ‘पॅनिक’ असतानाच खरेदी करा, तोपर्यंत भरपूर ‘पेशन्स’ ठेवा.(लेखक गुंतवणूक विषयातील जाणकार अभ्यासक-विश्लेषक आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.