गुंतवणुकीतील नवे प्रवाह! ‘सूर तेच छेडिता, गीत उमटले नवे’

‘आजचा काळ वेगळा आहे...’ - This Time Is Different

सर जॉन टेंपल्टन यांनी गुंतवणुकीत यशस्वी होण्याचे १६ नियम १९३३ मध्ये प्रसिद्ध केले, तेव्हाच त्यांनी म्हणून ठेवले आहे, की हे गुंतवणुकीच्या क्षेत्रामधील सर्वांत महाग पडणारे चार शब्द आहेत. आज जे घडते आहे, ते मानवी इतिहासात पूर्वीही वारंवार घडले आहे. गुंतवणूकदारांच्या मोठ्यातील मोठ्या चुका या त्यांची माहिती चुकीची होती किंवा त्यांचे विश्‍लेषण योग्य नव्हते, म्हणून घडत नाहीत. अशा चुकांचे कारण मनोवैज्ञानिक असते. आर्थिक क्षेत्रातील कोणताही निर्णय घेताना लोभ किंवा भीती या दोनपैकी एका भावनेचा पगडा प्रत्येक व्यक्तीच्या मनावर असतो. बाजारातील भाव गडगडून आपले मोठे नुकसान होईल का, अशी भावना मंदीच्या काळात बळावते. तेजीच्या काळात इतर सर्वजण मोठा फायदा कमावीत आहेत; पण आपण मात्र कोरडेच राहिलो, आपली गाडी चुकली आणि आता जिवाचा आटापिटा करून ती पकडली पाहिजे, असे विचार उफाळून येतात. मागच्या तेजीपेक्षा आताची वेळ कशी वेगळी आहे, असे मुद्दे शोधून काढून आपल्या गुंतवणुकीच्या निर्णयांचा पाठपुरावा केला जातो.

या वर्णनातील गांभीर्याचा विसर पडू न देता आजच्या परिस्थितीत कोणत्या नवीन घटकांचा प्रभाव पडतो आहे आणि वाढतो आहे, याचे भानही गुंतवणूकदारांनी ठेवणे आवश्‍यक असते. ‘इतिहासाची पुनरावृत्ती होत नसते; पण त्याची लय समान असते’ अशा अर्थाचे विधान मार्क ट्‌वेनने केले आहे. संगीतामधील एकाच रागामध्ये वसंत देसाई किंवा सी. रामचंद्र यांनी लावलेल्या चालीपेक्षा ए. आर. रहमान किंवा शंकर-एहसान-लॉय यांनी लावलेल्या चाली वेगळ्या असतील; पण रागाचे सूर तेच असतात. मात्र, काळाप्रमाणे या संगीतात नव्या तंत्रज्ञानाचा समावेश होत जातो. ध्वनिमुद्रणाची सोय होण्यापूर्वी एक पद प्रत्येक नाट्यप्रयोगात वाजवावे लागत असे. ध्वनिमुद्रण सुरू झाल्यावर सर्व वाद्यवृंद आणि गायक-गायिकांना एकत्र येऊन गाणे म्हणावे लागत होते. ते म्हणताना चूक झाली तर पुन्हा ‘री-टेक’मध्ये सर्व गाणे म्हणणे क्रमप्राप्त होते. आज डिजिटल ध्वनिमुद्रणात एकेका गायकाचे आणि वादकाचे वेगवेगळे काम करून नंतर एकत्र करणे, त्याचे स्वतंत्र संपादन करणे शक्‍य झाले आहे. यू ट्यूबसारख्या माध्यमातून हे संगीत कोट्यवधी लोकांपर्यंत पोचते आणि ज्याच्या-त्याच्या वेळेप्रमाणे त्याच्या आवडीच्या संगीताचा आस्वाद घेता येतो. बाजारातील झालेल्या बदलांचा मागोवा घेताना ‘ही वेळ वेगळी आहे’ असे म्हणण्याचा उद्देश नसून, ‘सूर तेच छेडिता, गीत उमटले नवे’ अशा घटकांचा विचार करण्याचा मानस आहे.

छोट्या गुंतवणूकदारांचा उदय

मार्च २०२० मध्ये भारतामध्ये चार कोटी डि-मॅट अकाउंट होते; पण यातील ७५ टक्‍क्‍यांहून अधिक खातेदार त्यात एक वर्षांहून अधिक काळ व्यवहार न करणारे होते. हे व्यवहार न होण्याची मुख्यत्वे तीन कारणे होती. पूर्वी झालेल्या नुकसानामुळे अनेक खातेदार शेअर बाजाराबाबत उदासीन होते. दुसरे कारण म्हणजे स्वतःच्या कामात व्यग्र असल्यामुळे याकडे लक्ष द्यायला वेळच होत नसे. तिसरे तितकेच महत्त्वाचे कारण म्हणजे या व्यवहारांसाठी योग्य माहिती आणि सल्ला छोट्या गुंतवणूकदारांना सहजासहजी उपलब्ध नव्हता. कोविडचे संकट जेव्हा आले, तेव्हा या तीनही आघाड्यांवर आमूलाग्र बदल झाला. लॉकडाउनमध्ये बहुतांश उद्योग-व्यवसाय बंद असताना शेअर बाजार मात्र पूर्णपणे सुरू होते. घरी थांबण्याची सक्ती झाल्यामुळे याकडे पाहायला वेळ मिळाला. घरबसल्या ऑनलाइन व्यवहार करणे हे ‘झीरोधा’ किंवा ‘ग्रो’ यासारख्या नव्या मुशीतील सेवांमुळे शक्‍य झाले. त्याचबरोबर इंटरनेटच्या माध्यमातून प्रचंड प्रमाणात माहिती मिळू शकली. ‘स्मॉल केस’सारख्या कंपनीमुळे तज्ज्ञांचा सल्लाही माफक किमतीत छोट्यातल्या छोट्या ग्राहकाला घेणे शक्‍य झाले. खर्च वाचल्यामुळे हातात पैसा होता. व्याजदर कमी झाल्यामुळे मुदत ठेवींमधून समाधान होणार नव्हते. कोविडच्या संकटाचा सामना करण्यासाठी अमेरिकेच्या फेडरल रिझर्व्हने आणि जगातील सर्वच विकसित देशांच्या मध्यवर्ती बॅंकांनी ‘न भूतो न भविष्यति’ अशा प्रमाणात चलनपुरवठा केला. मार्च २०२० मध्ये कोसळणारे जागतिक शेअर बाजार वाढू लागले आणि या छोट्या गुंतवणूकदारांच्या उत्साहाला इंधनच मिळाले. सर्वसाधारण अनुभव असा आहे, की बाजारभाव बरेच वाढल्यानंतर छोट्या गुंतवणूकदारांचा त्यात प्रवेश होतो. या वेळी मात्र उलटे झाले. कोसळलेल्या बाजारात सुरवात झाल्यामुळे घसघशीत नफा कमविता आला आणि शेअर बाजाराकडे नव्या गुंतवणूकदारांचा मोठा ओघ सुरू झाला. गेल्या दीड वर्षांत डि-मॅट खात्यांमध्ये तीन कोटींची वाढ झाली. आधीच्या खात्यांपैकी फक्त ९५ लाख खाती कार्यरत होती, हे पाहिले तर ही वाढ चौपटीवर पोचली. अमेरिकेमध्ये ‘रॉबिनहूड’सारख्या कंपन्यांनी अशाच प्रकारची भरारी घेतली आहे. शेअर बाजारात निर्माण झालेला हा नवा प्रवाह डोळेझाक करण्यासारखा नाही.

शेअर बाजारात आलेले हे नवे अननुभवी पीक आहे, असा याचा उपहास करणे योग्य नाही. या नव्या गुंतवणूकदारांनी फक्त तेजीच पाहिली आहे; त्यांना मंदीचा अनुभव नाही, हे सत्य आहे; पण जुन्या शेअरधारकांप्रमाणे त्यांच्यावर भूतकाळाचे ओझे नाही, हेही मान्य केले पाहिजे. त्यामुळे ते भीतीच्या दडपणाखाली वावरत नाहीत. अनुभवी आणि व्यावसायिक गुंतवणूकदारांनाच सर्व ज्ञान आहे, असेही मानण्याचे कारण नाही. हे नवे खेळाडूदेखील अधिक अभ्यास करू शकतात. आता उपलब्ध असणारी कंपन्यांची आणि बाजाराची माहिती पारदर्शकरितीने सर्वांपर्यंत पोचते. ऑनलाइन व्यवहारांमुळे विजेच्या वेगाने त्यावर कार्यवाहीसुद्धा करता येते. ‘गेमस्टॉप’ या अमेरिकेत नोंदलेल्या कंपनीच्या उलाढालीत याचे जितेजागते प्रत्यंतर आले. ही कंपनी तोटा करणारी असल्यामुळे अनेक व्यावसायिक हेज फंडांनी ‘गेमस्टॉप’च्या शेअरमध्ये मंदी करण्यासाठी विक्री (शॉर्ट सेल) केली होती. ‘रेडिट’ नावाच्या सोशल मीडियावर अनेक छोट्या गुंतवणूकदारांनी ही गोष्ट हेरली. बातमी वाऱ्यासारखी पसरली आणि रेडिट वर्गणीदारांच्या मोठ्या खरेदीमुळे शेअरचा भाव असा वाढला, की काही हेज फंडांवर दिवाळखोरीची नामुष्की आली. आज भारतातही अनेक छोटे गुंतवणूकदार अशा प्रकारे व्हॉट्‌सॲप, टेलिग्राफच्या माध्यमातून एकमेकांबरोबर आपले विश्‍लेषण आणि तौलनिक अभ्यास यावर साधकबाधक चर्चा करतात. कंपनीच्या प्रवर्तकांना त्यांच्या अहवालाचा अभ्यास करून त्यावर भेदक प्रश्‍न विचारू शकतात. एका लोकप्रिय चित्रपटातील संवादाची आठवण करून यातून घेण्याचा बोध म्हणजे - Don't underestimate the power of the common investor. बाजारात घडून आलेला हा मूलभूत बदल आहे. पुढील अनुभवांमधून शिकत यामध्येही उत्क्रांती होत जाईल; पण शेअर बाजाराची संस्कृती रुजविण्यामध्ये हे मोठे पाऊल निश्‍चित आहे.

खासगी भागभांडवलाचा प्रभाव

प्रायव्हेट इक्विटी किंवा शेअर बाजारात नोंदणीशिवाय वा नोंदणीपूर्व भागभांडवलाची उपलब्धता आणि उभारणी हा एक नवा प्रकार गेली सुमारे १०-१२ वर्षे भारतामध्ये आपला वाढता प्रभाव दाखवीत आहे. ‘फ्लिपकार्ट’सारखी कंपनी तयार होऊन मोठी झालेली आपण पाहतो. त्यामागे अशा प्रकारच्या भांडवलाचे पाठबळ आहे. अशा प्रायव्हेट इक्विटी फंडांमध्ये मुळात इतके प्रचंड भांडवल कसे व का येते? चांगल्या आणि वाईट अशा दोन्ही अर्थचक्रांमध्ये चांगला परतावा मिळण्याच्या अपेक्षेने अशा फंडांमध्ये जगभरात अतिश्रीमंत व्यक्ती आणि पेन्शन फंड, एंडॉमेंट फंड यासारखे खोल खिसे असणारे आणि अधिक कालावधीसाठी निधी अडकविण्याची तयारी असणारे गुंतवणूकदार पैसे घालतात. २०१९ मध्ये जगातील अशा फंडांकडची रक्कम चार ट्रिलियन डॉलर इतकी महाकाय होती. २०२२ अखेर हा आकडा पाच ट्रिलियनच्याही पुढे जाणे अपेक्षित आहे. भारताच्या संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा आकार सुमारे तीन ट्रिलियन इतका आहे. या तुलनेने आपल्याला त्यांच्या आर्थिक शक्तीची कल्पना येईल. सॉफ्टबॅंक ही जपानमधील संस्था या क्षेत्रात आघाडीवर आहे. तंत्रज्ञानावर आधारित नव्या व्यवसायांमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी त्यांनी उभारलेल्या ‘व्हिजन फंड’ची मालमत्ता १०० अब्ज डॉलरहून अधिक आहे. अनेक देशांच्या सॉव्हरिन वेल्थ फंडांनीही त्यात गुंतवणूक केली आहे. या समूहाची सर्वांत नेत्रदीपक गुंतवणूक म्हणजे चीनमधील ई-कॉमर्स कंपनी ‘अलिबाबा!’ २००० मध्ये त्यांनी केलेली ही दोन कोटी डॉलरची गुंतवणूक २०१४ मध्ये ‘अलिबाबा’ची शेअर बाजारात नोंदणी झाली, तेव्हा ६० अब्ज डॉलर म्हणजे ३००० पट झाली होती! २०१४ मध्ये भारतात प्रवेश केल्यानंतर सॉफ्टबॅंकने ८ अब्ज डॉलर घातले आहेत. ओला, ओला इलेक्‍ट्रिक, उबर, पेटीएम, पेटीएम मॉल, गोफर्स, फर्स्टक्राय, पॉलिसी बझार, स्नॅपडील, ओयो, फ्लिपकार्ट, हाऊसिंग डॉट कॉम यांसारख्या कंपन्यांना या फंडाचे पाठबळ मिळाले आहे. प्रायव्हेट इक्विटीमध्ये ब्लॅकस्टोन, केकेआर, ब्रूकफिल्ड यासारख्या रथीमहारथी जागतिक कंपन्याही आज भारतात मैदानात उतरल्या आहेत. एवढेच नव्हे, तर कॅनेडियन पेन्शन फंडसारखे आंतरराष्ट्रीय भविष्यनिर्वाह निधी आणि अबुधाबी इन्व्हेस्टमेंट ॲथॉरिटीसारखे काही देशांचे सार्वभौम निधीही काही प्रस्तावांमध्ये संयुक्त गुंतवणुकीला तयार असतात.

खासगी भागभांडवल घालणारे आपली गुंतवणूक मूक प्रेक्षकाच्या भूमिकेतून न करता कंपनीच्या व्यवस्थापनात सक्रिय हस्तक्षेप करण्याचे धोरण स्वीकारतात. त्यासाठी लागणारे व्यवस्थापकीय कौशल्यही त्यांच्याकडे असते. स्वतःच्या ग्राहकांसाठी चांगल्या प्रकारे मूल्यनिर्मिती करणारा आणि फायदा कमाविणारा छोटा उद्योजक अशा फंडांची मदत घेऊन आपला व्यवसाय अनेक पटींनी मोठा करण्याची योजना राबवू शकतो. असे करताना त्यामध्ये फक्त आर्थिक गुंतवणूक पुरेशी नसते. कंपनीची संपूर्ण रचना बदलून त्यात व्यावसायिक व्यवस्थापन आणावे लागते व हे धोरण प्रत्यक्ष राबविण्याची जबाबदारीही घेतली जाते. नव्या किंवा जुन्या प्रकारच्या धंद्यांमध्ये गुंतवणूक करणाऱ्या शेअर बाजारातील गुंतवणूकदारांना या वस्तुस्थितीकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही.

नव्या पिढीचे गतिशील उद्योग

गेल्या काही काळामध्ये झोमॅटो या कंपनीची नवी शेअरविक्री आणि भांडवल बाजारातील प्रवेश सर्वत्र चर्चेत राहिलेली गोष्ट आहे. तोट्यात असणाऱ्या कंपनीला पूर्वी शेअरविक्री करायला अनुमती मिळत नसे. या संबंधातील नियमात बदल केले गेले. याचे मुख्य कारण परदेशातील नॅस्डॅक किंवा हाँगकाँग वा सिंगापूर या शेअर बाजारांमध्ये अशा शेअरविक्रीला मज्जाव नव्हता. परिणामतः भारतात व्यवसाय करणाऱ्या नव्या तंत्रज्ञानाच्या कंपन्या तिकडे नोंदविल्या जाण्याची शक्यता होती. त्याच वेळी छोट्या गुंतवणूकदारांचे संरक्षण होणे पण आवश्‍यक होते. त्यामुळे संस्थात्मक गुंतवणूकदारांनी किमान ७५ टक्के हिस्सा घ्यावा व छोट्या गुंतवणूकदारांना २५ टक्‍क्‍यांऐवजी १० टक्क्यांवर मर्यादित ठेवण्यात यावे, असा तोडगा काढण्यात आला.

इंटरनेट आणि ग्लोबल पोझिशनिंग (जीपीएस) यामधून तंत्रज्ञानाचे नवे प्लॅटफॉर्म तयार झाले. जगात आज सर्वाधिक मूल्याचे उच्चांक गाठणाऱ्या ॲमेझॉन, गुगल, अल्फाबेट, फेसबुक, नेटफ्लिक् या‍सारख्या कंपन्यांची उत्तुंग झेप या प्लॅटफॉर्मचा उपयोग ग्राहकांच्या तत्पर सेवेसाठी करण्याच्या गतिशीलतेमुळेच शक्‍य झाली.

‘जनधन-आधार-मोबाईल’ (जॅम) या त्रिसूत्रीमुळे आज भारतात अशाच प्रकारचा एक क्रांतिकारी प्लॅटफॉर्म तयार झाला आहे. श्री. नंदन निलेकणी यांनी त्याचे वर्णन ‘इंडिया स्टॅक’ अशा प्रकारे केले आहे. तंत्रज्ञानाचा ‘नवसूर्य पाहा उगवतो, संघर्ष पुन्हा बहरतो’ याचा पुनःप्रत्यय या घडामोडीतून आज येतो आहे. माओ त्से तुंग यांच्या ‘बहरू द्या हजारो फुले’ या उक्तीप्रमाणे नव्या पिढीचे उद्योजक आज या तंत्रज्ञानाचा वापर करून यशस्वी कंपन्या उभारत आहेत.‘युनिकॉर्न’ या पंख असणाऱ्या एकशिंगी घोड्याची पुराणकथा इ.स.पू. २७०० पासून प्रचलित आहे. ग्रीक विचारवंताच्या मते, असा दिव्य प्राणी प्रत्यक्षात अस्तित्वात होता आणि तोही भारताच्या सुवर्णभूमीत! आज एखाद्या कंपनीचे बाजारमूल्य एक अब्ज अमेरिकी डॉलर (सुमारे ७५०० कोटी रुपये) झाल्यावर त्यांना ‘युनिकॉर्न’चा दर्जा समजला जातो. नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून फिनटेक, ई-कॉमर्स आणि डेटा मॅनेजमेंट यासारख्या क्षेत्रामध्ये भारतीय नवउद्योजकांनी मोठी मुसंडी मारली आहे. आज भारतात अशा ६७ ‘युनिकॉर्न’ निर्माण झाल्या आणि त्यातील २७ तर गेल्या एका वर्षात इथे पोचल्या. २०२५ पर्यंत सुमारे १५० युनिकॉर्न भारतात असतील, असा अंदाज आहे. पारंपरिक पद्धतीने व्यवसाय करणाऱ्यापैकी यशस्वी कंपन्यांना या बाजारमूल्याला पोचायला २० ते २५ वर्षे लागत होती. इंडिया स्टॅक प्लॅटफॉर्म, तंत्रज्ञान व प्रायव्हेट इक्विटीतून जोखीम पत्करणारे भांडवल या तिन्ही वाऱ्यांचा झंझावात आपल्या शिडात भरू शकणाऱ्या कंपन्या हा पल्ला ७ ते ८ वर्षांतच पार करताना दिसत आहेत. सुरवातीच्या काळात पदरमोड करून बाजारपेठेचा मोठा हिस्सा काबीज करण्याच्या प्रयत्नात असणाऱ्या कंपन्या जाणूनबुजून तोटा सहन करण्यास तयार असतात; पण महत्त्वाचा फरक हा आहे, की कर्जबाजारी होऊन हा तोटा केला जात नसून, पुनःपुन्हा दीर्घ मुदतीच्या भागभांडवलाच्या जोरावर ही लीला केली जाते. यातील यशस्वी कंपन्या शेअर बाजारात नोंदल्या जातील. आज भारतीय शेअर बाजारात अशा नव्या तंत्रज्ञानावर आधारित कंपन्यांचे प्रमाण कमी आहे. नव्या शेअर विक्रीमधून हे प्रमाण १२ ते १६ टक्के इतके वर जाणे अपेक्षित आहे. भारतीय शेअर बाजाराचे एकूण मूल्य आज ३.५ ट्रिलियन डॉलरच्या घरात आहे. त्यात नव्या युगातील कंपन्यांमुळे ०.५ ट्रिलियनची भर पडणार आहे.

राष्ट्रीय पातळीवरची एखाद्या क्षेत्रातील बाजारपेठ संलग्न करणे, कार्यक्षम करणे आणि त्यावर ताबा मिळवून पुढे चांगला नफा मिळविणे, असे या कंपन्यांचे ध्येय असते. रिलायन्स, जिओ आणि झीरोधा यासारख्या कंपन्यांनी हे करून दाखविले आहे. ग्राहकांना कमी किमतीत, कमी वेळात, अधिक सुटसुटीतपणे सेवा पुरविण्यातून ही मूल्यवृद्धी शक्‍य होत असते. अशा कंपन्यांचे बाजारमूल्य स्वस्त आहे की महाग यांचे मूल्यांकन करायचे कसे, याचे कौशल्य गुंतवणूकदारांना विकसित करावे लागेल. कंपन्यांच्या भविष्यातील उत्पन्नस्रोतांचे मूल्यमापन आणि व्यावसायिक स्पर्धेतील त्यांचे स्थान याचा सारासार विचार करणारे गुंतवणूकदार या प्रवाहामधील हेलकावे आपल्या फायद्यासाठी वापरू शकतील.

गुंतवणुकीतील महत्त्वाचे प्रवाह कोणते?

शेअर बाजाराच्या खळाळत्या नदीत अनेक उपनद्यांचे प्रवाह येऊन मिळत आहेत. त्याची जाणीव गुंतवणूकदारांना ठेवावी लागणार आहे. स्थावर मालमत्तेमध्ये निधी घालून त्यात नियमित उत्पन्न मिळविणारे व त्याचे दर तिमाहीला वाटप करणारे रिअल इस्टेट इन्व्हेस्टमेंट ट्रस्ट (रिट) व इन्फ्रास्ट्रक्‍चर इन्व्हेस्टमेंट ट्रस्ट (इनव्हिट), सोन्यामध्ये गुंतवणूक करण्याचे सरकारी बाँड, म्युच्युअल फंड व डिजिटल गोल्ड यासारखे मार्ग, नव्या युगातील चलनाचे बिटकॉइनसारखे ‘क्रिप्टोकरन्सी’चे विविध पर्याय आज उपलब्ध होताना दिसत आहेत. जगात व्याजाचे दर नीचांकी पातळीवर आहेत. यामुळे आज भांडवलाची किंमत (कॉस्ट ऑफ कॅपिटल) खूप कमी आहे. भाववाढीचा राक्षस बाटलीत बंद आहे; पण तो बाहेर आला तर पुन्हा आत घालता येत नाही. त्यामुळे व्याजाचे दर कधी व किती वाढतील, याकडे काणाडोळा करता येणार नाही. पर्यावरण, सामाजिक भान आणि सुशासन (ईएसजी) यांना अधिकाधिक गुंतवणूक संस्था प्राधान्य देताना दिसत आहेत. त्यामुळे अशा प्रकारच्या कंपन्यांच्या शेअरना उभारी मिळू शकते; पण यामुळेच पर्यावरणाचा विचार न करणाऱ्या दगडी कोळसा, कच्चे तेल यासारख्या कंपन्यांमधील नवी गुंतवणूक आटल्यामुळे त्यातील प्रस्थापित कंपन्यांची मक्तेदारी अधिक मजबूत होऊ शकेल आणि त्यांच्या गुंतवणुकीतील लाभ वाढू शकेल, अशा अनपेक्षित परिणामांचा विचारही केला पाहिजे. चीनचा महासत्ता म्हणून उदय, चीनमधील कंपन्यांवर तेथील सरकार करीत असलेली कारवाई यामुळेही प्रवाहाची दिशा बदलू शकते.

DISCLAIMER: The information contained in this electronic message and any attachments to this message are intended for the exclusive use of the addressee(s) and may contain proprietary, confidential or privileged information. If you are not the intended recipient, you should not disseminate, distribute or copy this e-mail. Please notify the sender immediately and destroy all copies of this message and any attachments. Please note that intercepting or any unauthorized use of this message or any attachment can be treated as infringement of persons right of privacy under the Human Rights Act 1993 and also is a Criminal Offence under the Information and Technology Act, 2008. WARNING: Computer viruses can be transmitted via email. The recipient should check this email and any attachments for the presence of viruses. The company accepts no liability for any damage caused by any virus transmitted by this email. Thank you for your cooperation.

(लेखक भांडवली बाजाराचे अभ्यासक-विश्‍लेषक आहेत.)