Dr.Anil Kakodkar Interview : भारत ग्राहक नव्हे, तर विक्रेता देश व्हायला हवा

नितीन जगताप राजस्थानातील पोखरण येथे भारताने केलेल्या पहिल्या अणुचाचणीला- ‘ऑपरेशन स्मायलिंग बुद्धा’ला- नुकतीच (१८ मे २०२४ रोजी) पन्नास वर्षे पूर्ण झाली. भारताच्या अणू कार्यक्रमाचा गेल्या पन्नास वर्षांतील प्रवास ते भविष्यातील नव्या तंत्रज्ञानाचे आव्हान याबाबत ज्येष्ठ अणुशास्त्रज्ञ, भारतीय अणुऊर्जा आयोगाचे माजी अध्यक्ष डॉ. अनिल काकोडकर यांच्याशी साधलेल्या संवादाचा संपादित अंश..पोखरण अणुचाचणीला नुकतीच पन्नास वर्षे पूर्ण झाली. हा प्रवास कसा होता?डॉ. काकोडकर : न्युक्लिअर सायन्स अॅण्ड टेक्नॉलॉजीची मुहूर्तमेढ डॉ. होमी भाभा यांनी रोवली. तेव्हा त्यांनी जे धोरण ठरवले होते, त्यामध्ये विज्ञानाचे फायदे समाजासाठी उपलब्ध करून देण्यासाठी आपण काम करायचे, हा मुद्दा महत्त्वाचा होता. बरेच लोक मिशन म्हणून काम करतात पण ते करताना दृष्टिकोन संकुचित असू नये. उदाहरणार्थ, वीजनिर्मिती करायची तर पॉवर प्लांट तंत्रज्ञान कुठूनतरी घेऊया आणि काम करू असे नाही तर त्याच्याशी संबंधित एकूण जे विज्ञान आहे त्यावर काम केले पाहिजे. त्यासाठी आवश्यक अशा न्युक्लिअर फिजिक्स, बॉयोलॉजी, केमिस्ट्री अशा सगळ्या ज्ञानशाखांवर काम केले पाहिजे यावर तेव्हा भर होता. डॉ. भाभा म्हणायचे विभागानुसार शास्त्रज्ञ शोधू नका. आधी उत्तम शास्त्रज्ञ शोधा. त्याला जिथे रस आहे तिथे त्याला काम करू द्या. त्याला त्याचे आवडते संशोधन करू द्या. नंतर पुढे ते तंत्रज्ञान विकसित करता येईल. मिशन विथ ब्रॉड फोकस असावे, यावर डॉ. भाभा यांचा भर होता.आंतरराष्ट्रीय सहकार्य करायचे, पण आपल्या उदिष्टांबाबत आपण स्वावलंबी झाले पाहिजे अशा विचारांतून डॉ. भाभा यांनी सर्व शाखांमध्ये काम सुरू ठेवले. त्यामध्ये वीजनिर्मिती, शेती, कॅन्सर उपचार आले. १९७४च्या आधीपासून इंटरनॅशनल अॅटोमिक एनर्जी एजन्सीद्वारा अणुऊर्जेच्या शांततापूर्ण वापरावर काम सुरू होते. या क्षेत्रातल्या संशोधनावर त्याकाळात बारीक लक्ष होते. पुढे सत्तरीच्या दशकात अण्वस्त्र प्रसारबंदी करार (एनपीटी) अस्तित्वात आला. त्या आधी चीनने अण्वस्त्र चाचणी केली होती. अणुऊर्जा निर्मिती, त्यासाठी लागणारा कालावधी, त्यावर होणारा खर्च याबाबत डॉ. भाभा यांचे विचार आणि दृष्टी सुस्पष्ट होती. अमेरिका, रशिया, फ्रान्स, चीन हे त्याकाळात अण्वस्त्रधारी देश होते. १९७१मध्ये पाकिस्तानबरोबर झालेल्या युद्धाच्यावेळी अमेरिकेने भारतावर दबाव टाकण्याच्या हेतूने बंगालच्या उपसागरात युद्धनौका तैनात केल्यानंतर भारताचा मित्रदेश असणाऱ्या रशियाने अण्वस्त्रधारी पाणबुडी बंगालच्या उपसागरात पाठवली होती. तेव्हा असे जाणवले, की सुरक्षेच्या समस्या सोडवायच्या असतील तर आपली निर्णयक्षमता अबाधित असायला हवी. अन्यथा जागतिक राजकारणात कुठल्या तरी गटावर अवलंबून राहावे लागले असते. कोणावर अवलंबून राहायचे म्हणजे त्याची किंमत मोजावी लागते. अशा परिस्थितीत तुम्हाला तुमचा विकास तुमच्या मतानुसार करता येत नाही. या पार्श्वभूमीवर तत्कालीन राजकीय नेतृत्वाने अणुचाचणीच्या दिशेने पावले उचलली. .पोखरण अणुचाचणीनंतर पुढील प्रवास कसा होता ?डॉ. काकोडकर : भारत शांतताप्रिय देश आहे. अण्वस्त्रधारी राष्ट्र होण्यापेक्षाही अणुशक्तीच्या शांततापूर्ण वापरावर भारताचा सुरुवातीपासूनच भर होता. मात्र १९७४च्या मे महिन्यात झालेल्या चाचणीनंतर आपल्या अणुविषयक कार्यक्रमावर खूप बंधने आली. अमेरिकेने तारापूरला इंधन पुरवठा करणे बंद केले. राजस्थानमध्ये आपण कॅनडाच्या सहकार्याने दोन अणुभट्ट्या बांधत होतो. त्याचे काम बंद पडले. आंतरराष्ट्रीय व्यापारावर बंधने आली. आपल्या स्वावलंबनाच्या धोरणाची त्याकाळात खरी कसोटी होती.आंतरराष्ट्रीय बंधने आली तरी आपण स्वकर्तृत्वावर जागतिक दर्जाचे तंत्रज्ञान विकसित केले. देशात असे तंत्रज्ञान विकसित केल्याने त्यासाठी खर्च कमी लागतो. आपल्याकडे युरेनियमची उपलब्धता कमी आहे पण थोरियम मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहे. अणुऊर्जेच्या शांततापूर्ण वापराकडे आपला पहिल्यापासून कल असला तरी सुरक्षा स्थितीच्या दृष्टीने विचार करता भारतालाही अण्वस्त्रधारी देश होण्याचा पर्याय स्वीकारणे भाग पडले. १९९८मधील या घडामोडीनंतर आपल्याला आणखी आंतरराष्ट्रीय बंधनांना तोंड द्यावे लागले. त्यातून मग डिप्लोमसी सुरू झाली. या प्रक्रियेत भारताकडून आंतरराष्ट्रीय करारांमधील नियमांचे उल्लंघन झाले नाही. मात्र जागतिक तापमानवाढीच्या धोक्याच्या पार्श्वभूमीवर अणुऊर्जानिर्मिती कार्यक्रमावर बंधने आल्यास ऊर्जानिर्मितीसाठी कोळशाचा वापर केला जाईल, आणि त्यामुळे जागतिक तापमानवाढीचे संकट अधिक गहिरे होईल, अशा चर्चा सुरू झाल्या. यातून भारतासाठी पोषक वातावरण निर्माण झाले. या संदर्भात भारताने आंतरराष्ट्रीय तपासणीला आपला विरोध नाही, पण आमच्या कार्यक्रमांवर बंधने आणता कामा नयेत अशी भूमिका घेऊन अणुऊर्जा करार केला आणि आपण वीजनिर्मिती कार्यक्रम वाढवू शकलो. आपल्या अणुकार्यक्रमांसाठी युरेनियमचा पुरवठा सुरू झाला. आपण एकीकडे सुरक्षा सांभाळली आणि दुसरीकडे विकासाचे उद्दिष्टही सांभाळले. शांततापूर्ण कामासाठी तंत्रज्ञान विकसित करून त्यानंतर त्याचा सुरक्षेसाठी वापर करणारा भारत हा एकमेव देश आहे. इतर राष्ट्रांनी संरक्षण आणि सुरक्षेला प्राधान्य दिले होते. .यानंतरच्या काळात भारताच्या अणूविषयक धोरणात काही बदल झाले का?डॉ. काकोडकर : अणूविषयक धोरणांच्या बाबतीत डॉ. भाभांच्या तत्त्वांचा जो गाभा आहे, तो जसाच्या तसा आहे. पण आता आपण आंतरराष्ट्रीय सहकार्य वाढवले आहे. वीजनिर्मिती कार्यक्रम मागे पडला असला तरी स्वावलंबनाचे तत्त्व मजबूत झाले, हा सर्वात मोठा फायदा झाला आहे.अणुऊर्जेच्या वापराबाबत मतमतांतरे दिसतात, त्याची सांगड कशी घालता येईल?डॉ. काकोडकर : अणुऊर्जेबाबत लोकांच्या मनात भीती आहे. हिरोशिमा, नागासाकीमुळे जगाला अणूच्या ताकदीचा परिचय झाला. या दोन शहरांवर अणुबॉम्ब पडले त्यामुळे जो विद्ध्वंस झाला त्याची भीती अजून कायम आहे. पण ऊर्जानिर्मितीच्या वेगवेगळ्या तंत्रांची तुलना केली तर अणुऊर्जा चांगली असून अक्षय ऊर्जेपेक्षा फायदेशीर आहे. पण तरीही लोकांच्या मनातील भीती जात नाही. चेर्नोबिल आणि त्यानंतर फुकुशिमा येथे अपघात झाले, त्यामुळे पुन्हा सुरक्षाविषयक प्रश्न निर्माण झाले.पण आता अणुतंत्रज्ञान अधिकाधिक सुरक्षित होत आहे. पुढील काळात जागतिक तापमानात मोठ्या प्रमाणात वाढ होऊ शकते. एखाद्या अणुबॉम्बमुळे होणाऱ्या मनुष्यहानीपेक्षाही जास्त मनुष्यहानी नैसर्गिक आपत्तीतून होऊ शकते. पूर आला, वादळ आले तर त्याचा फटका बसू शकतो. ऊर्जेची गरज भागवताना तापमानवाढ रोखण्यासाठी अणुऊर्जा आवश्यक आहे. शंभर टक्के सुरक्षित काहीच नसते. रस्त्यावर चालतानादेखील अपघात होऊ शकतो. घरात बसूनही अपघात होऊ शकतो. एखाद्या कृतीचे धोके किती, फायदे किती हे पाहिले पाहिजे. जर धोके अत्यल्प आणि फायदे खूप असतील, तर असे तंत्रज्ञान स्वीकारण्यास काहीच हरकत नाही. अक्षय ऊर्जेतून आपण कदाचित आपल्या आजच्या गरजा पूर्ण करू शकू. भारत हा विकसनशील देश आहे. विकास होत असताना हळूहळू ऊर्जेची गरजही वाढेल. विकसित भारत होण्यासाठी ऊर्जेचा दरडोई वापर वाढला पाहिजे. आजच्या तुलनेत हा वापर चौपट असला पाहिजे. विकसित देशांच्या पातळीवर असण्यासाठी आपल्याला वर्षाला २८ हजार टेराबाईट इतक्या ऊर्जेची गरज आहे. अक्षय ऊर्जेतून केवळ ८ हजार टेराबाईट एवढीच वीजनिर्मिती होऊ शकते. त्यामुळे उर्वरित वीजनिर्मितीसाठी अणुऊर्जा हाच पर्याय शिल्लक राहतो. त्यामुळे अणुऊर्जेच्या वापरातूनच जागतिक तापमानवाढीचे दुष्परिणाम आपण टाळू शकतो. .दुसऱ्या पोखरण चाचणीनंतर भारत-अमेरिका अणुकरार हा महत्त्वाचा टप्पा होता. त्यातून भारत एक जबाबदार अण्वस्त्रधारी देश म्हणून समोर आला, त्याविषयी काय सांगाल?डॉ. काकोडकर : अण्वस्त्र प्रसारबंदी कराराच्या (नॉन प्रॉलिफेरेशन ट्रीटी -एनपीटी) संकल्पनेनुसार ठरावीक तारखेच्या आधी अणुचाचणी करणारा देश अण्वस्त्रधारी समजला जातो. मात्र आपल्याला एनपीटी कधीच मान्य नव्हती. अजूनही नाही. हा करार भेदभाव करणारा आहे, असे आपले मत आहे. आपण स्वबळावर आपली क्षमता सिद्ध केली आहे. १९९८च्या मे महिन्यात ११ आणि १३ तारखेला घेतलेल्या दुसऱ्या अण्वस्त्र चाचण्यांनंतर भारताने स्वतःला अण्वस्त्रधारी देश म्हणून घोषित केले. .नवीन तंत्रज्ञानाच्या आव्हानांकडे तुम्ही कसे पाहता?डॉ. काकोडकर : दिवसेंदिवस तंत्रज्ञानाला खूप महत्त्व प्राप्त होते आहे. आता एआय, मशिन लर्निंग तंत्रज्ञानाच्या खूप चर्चा आहेत. उद्या जेनेटिक इंजिनिअरिंग आणि सायबर सिक्युरिटीसारख्या क्षेत्रांमध्ये नवीन तंत्रज्ञान येणार आहे. त्याचे जगावर मोठे परिणाम होणार आहेत. आपण ठरवले होते, की अणुऊर्जा तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात आपण मागे पडणार नाही. आपण ते लक्ष्य गाठले आहे. मात्र बऱ्याचशा इतर बाबतीत ते करता आले नाही. उदाहरणार्थ, आपण प्रवासी विमाने तयार करत नाही. एखादा व्यवसाय सुरू करायचा असेल तर परदेशातील तंत्रज्ञान म्हणजेच चांगले तंत्रज्ञान ही मानसिकता काढून टाकता आली पाहिजे. आपल्याला स्वतःला हे करता येऊ शकते, ही धमक असायला हवी. नवीन तंत्रज्ञान येत असताना आपणही त्या क्षेत्रात पुढे जायला हवे. अन्यथा आपण फक्त ग्राहक राहू आणि इतर देश विक्रेते म्हणून पुढे येतील. इतर बऱ्याच क्षेत्रांच्या दृष्टीनेही भारताकडे एक मोठी बाजारपेठ म्हणून पहिले जाते. पण आपली केवळ ग्राहक ही प्रतिमा चांगली नाही, असे मला वाटते. आपण विक्रेता देश म्हणून पुढे आले पाहिजे. विशेषतः नवीन तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत जी पोकळी आहे ती आपण झपाट्याने भरून काढली पाहिजे. याचा कुठेतरी स्वातंत्र्याशी, अॅटॉनॉमस डिसिजन मेकिंगशीही सबंध आहे. नव्याने निर्माण होत असलेल्या उच्च तंत्रज्ञान क्षेत्रात आपण विक्रेता देश म्हणूनही पुढे यायला हवे.(नितीन जगताप दै. सकाळच्या मुंबई आवृत्तीमध्ये वार्ताहर आहेत.)---------------------.Bird Watching : स्वर्गीय सुंदर पक्ष्यांची भूमी; हे पक्षी म्हणजे निसर्गाच्या निर्मितीचा एक उत्कृष्ट आविष्कार .सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.