प्रा. विश्वास पाराशरराजस्थानातल्या शेखावती परिसरात बहुतेक सर्वच गावांमध्ये हवेल्या आहेत. ऐतिहासिक म्हणाव्यात अशा या हवेल्यांपैकी अनेक हवेल्या आजही टिकून आहेत आणि बऱ्याच प्रमाणात सुस्थितीत आहेत. .राजस्थानला गेल्यावर शेखावती भागाला भेट द्यायचे आम्ही आधीच ठरवले होते. जयपूरहून निघून आम्ही शेखावती भागात प्रवेश केला. वाटतेल्या बहुतेक छोट्या-मोठ्या गावांतून मोठमोठे फलक दिसत होते आणि त्यावर ‘पधारो म्हारे देस’ असे लिहिलेले दिसत होते. चौकशी केल्यावर समजले, की या भागात पर्यटन विभागाने काही कार्यक्रम यापूर्वी केला होता आणि त्या संदर्भात या पाट्या किंवा फलक झळकले होते.सिकर, झुणझुणू व चुरू या तीन जिल्ह्यांचा मिळून शेखावती भाग होतो. हा प्रदेश सुमारे दीड-दोन शतकांपूर्वी जगप्रसिद्ध सिल्क रूट म्हणजे रेशीम मार्गावर होता. अतिपश्चिमेकडील देश जसे इराण, अफगाणिस्तान व पूर्व युरोप या भागातून व्यापारी भारताकडे येताना वाटेत शेखावती हा भाग त्यांच्यासाठी महत्त्वाचा होता, अशी माहिती आम्हाला मिळाली. .पश्चिम दिशेने येताना व्यापारी स्वतःही उंटावरून यायचे आणि त्यांच्याकडील साहित्यसुद्धा उंटावर लादून आणायचे. शेखावतीच्या पुढील भागात जाण्यासाठी उंटांचा उपयोग होत नसे, त्यामुळे येथे त्यांना सर्व साहित्यासाठी व स्वतःसाठी घोडी घेणे क्रमप्राप्त असायचे. तसेच दक्षिण व पूर्व भारतातून येणारे व्यापारी घोड्यावर येत असत व पुढे जाताना शेखावतीमध्ये घोडी सोडून किंवा विकून पुढील प्रवासासाठी उंट विकत घेत असत. याचा अर्थ या प्राण्यांच्या खरेदी-विक्रीचा व्यवसाय येथे तेजीत होताच, त्याशिवाय रेशीम, सुकामेवा असा परदेशातून येणारा माल आणि आपल्या देशातून जाणारे मसाल्यांचे पदार्थ यांचाही व्यापार येथे तेजीत होता. त्यामुळे या भागात संपन्नता व समृद्धी निश्चितच होती. हा व्यापार करणाऱ्या तिथल्या व्यक्ती सधन असल्यामुळे त्यांची घरे/ हवेल्या मोठमोठ्या व अत्यंत सुशोभित असत. या हवेल्यांपैकी अनेक हवेल्या आजही टिकून आहेत आणि बऱ्याच प्रमाणात सुस्थितीत आहेत. या हवेल्यांमध्ये आता त्यांचे मूळ मालक अथवा वंशज अभावानेच राहतात. ही सर्व घराणी आज भारतात व परदेशातही आपले व्यावसायिक बस्तान बसवून, टिकून आहेत. .शेखावती परिसरात बहुतेक सर्वच गावांमध्ये हवेल्या आहेत. परंतु दोनच दिवसांचा उपलब्ध वेळ विचारात घेऊन मोजक्या हवेल्या बघायचे निश्र्चित केले. सर्वप्रथम नवलगड येथील दोन हवेल्यांची निवड केली. पैकी मोरारका कुटुंबाची हवेली बघितली. इतक्या कालावधीनंतरही ही हवेली अतिशय सुस्थितीत आहे. ही हवेली बघताना त्या काळातील समृद्ध सांस्कृतिक व सामाजिक रचनेची उत्तम कल्पना दिसून येते. बाहेरील बाजूस लांबच लांब व्हरांडा. मधोमध प्रचंड मोठा सुशोभित सागवान लाकडाचा दरवाजा. उंची सुमारे १५ फूट व रुंदी सुमारे १०-१२ फूट. त्यावर उभ्या आडव्या लोखंडी पट्ट्या. या पट्ट्या एकमेकांना छेदतात तिथे नक्षीदार जाड खिळे. हा महादरवाजा बहुतांशवेळा बंदच. माणसांना जा-ये करण्यासाठी या मोठ्या दरवाजाला एक लहान दरवाजा. या दरवाजाच्या आतील बाजूस रखवालदार असत. त्याच्या पुढे एक मोकळा चौक (कोर्ट यार्ड). चौकाच्या दोन्ही बाजूच्या कक्षांचा उपयोग व्यावसायिक कामकाजासाठी होत असे. बाहेरच्या व्यक्तींना या चौकापुढे प्रवेश वर्ज्य असे. परंतु, कुटुंबातील जाणकार महिला ठरावीक ठिकाणी पडद्याआड बसून व्यवहार बघू शकत. या चौकानंतर घरातील सदस्यांच्या राहण्याचे कक्ष आहेत. या कक्षांतच थोड्या उंचीवर लहान मुलांना वावरण्यासाठी व निजण्यासाठी जागा असे. कुटुंबातील सदस्य संख्या व आर्थिक परिस्थितीनुसार या भागाचा विस्तार ठरत असे.यानंतर हवेलीतील दुसरा चौक आहे. याच्या बाजूच्या कक्षात स्वयंपाकघर, कोठीघर, भोजनघर इत्यादी आवश्यक सुविधा असत. त्यानंतर तिसरा चौक व परिसर. या भागात न्हाणीघर, शौचालय, गुरे (उंट, घोडे) ठेवण्यासाठी जागा. तसेच वाहन - टांगा, घोडा/उंट गाडी ठेवण्याची सोय. या चौकात बाहेर जाण्यायेण्यासाठी प्रवेशद्वाराप्रमाणेच उंचच उंच लाकडी दरवाजा, ज्यातून उंट सहजी प्रवेश करू शकेल. .ही हवेली दुमजली असून त्यावर मोठी गच्ची (टेरेस) आहे. प्रवेशद्वारापासून गच्चीपर्यंत आपण विनासायास जाऊ शकतो. या हवेलीची देखभाल वाखाणण्याजोगी आहे. येथील छत, भिंती नैसर्गिक रंगांचा वापर करून, नक्षी रेखाटून सुशोभित केलेल्या आहेत. हे नैसर्गिक रंग वेली, पाने, फुले वापरून तसेच रंगीत खडे (खनिजे) वापरून तयार करीत असत. हवेलीतील दरवाजांवर, खिडक्यांच्या तावदानांवर वेगवेगळ्या चित्रकृती अंकित करून सुशोभीकरण केलेले आहे. भिंतीतील कोनाडेही रंगीबेरंगी आकृत्यांनी सजवलेले दिसले. भिंतींवर महाभारत, रामायण व कृष्णलीला चितारलेल्या आहेत. ही सर्व चित्रे नैसर्गिक रंगात असल्याने अद्यापही सुस्थितीत आहेत. मात्र ज्या भागाचा ऊन व पावसाशी संपर्क होतो, तेथील रंग फिके पडत आहेत. ही संपूर्ण हवेली बघताना एक वेगळेच समाधान लाभते. याच नवलगडमध्ये इतरही हवेल्या आहेत. उल्लेखनीय हवेली म्हणजे भगत कुटुंबाची हवेली. मोरारका हवेलीपेक्षा लहान असली तरीही प्रेक्षणीय आहे.काही हवेल्यांच्या दर्शनी भिंतीवर त्या त्या खानदानातील ज्येष्ठांची चित्रे रेखाटली आहेत. काही हवेल्यांत इंग्रज अधिकारी व महिलांची चित्रे आढळली. एका विशेष हवेलीचा उल्लेख केल्याशिवाय राहवत नाही. ही हवेली महनसर गावात आहे. या हवेलीमध्ये पूर्वी एका सोनाराचे दुकान होते. या हवेलीचा प्रत्येक कमरा खूपच सुंदर रंगांनी व त्यातही सोनेरी रंगाच्या छटांनी सुशोभित करण्यात आला आहे. येथील काढलेले नक्षी व चित्रे आजही नव्यासारखीच वाटतात. या हवेल्यांव्यतिरिक्त या प्रदेशात काही ठिकाणी धनवान कुटुंबांच्या छत्र्यांचा परिसर आढळतो. या छत्र्या सुरेख पद्धतीने बांधलेल्या आहेत व सुशोभितही केलेल्या आहेत. यापैकीच एक म्हणजे रामगड या परिसरातील पोद्दार कुटुंबीयांची छत्री होय.एकूणच या परिसरात व्यतीत केलेले दोन दिवस आंतरिक समाधान देणारे ठरले.--------------------.Chess : आई-वडील विरंगुळ्यासाठी खेळायचे बुद्धिबळ, मुलाने त्यातच देशासाठी पदक कमावले; गुकेशची यशोगाथा .Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.
प्रा. विश्वास पाराशरराजस्थानातल्या शेखावती परिसरात बहुतेक सर्वच गावांमध्ये हवेल्या आहेत. ऐतिहासिक म्हणाव्यात अशा या हवेल्यांपैकी अनेक हवेल्या आजही टिकून आहेत आणि बऱ्याच प्रमाणात सुस्थितीत आहेत. .राजस्थानला गेल्यावर शेखावती भागाला भेट द्यायचे आम्ही आधीच ठरवले होते. जयपूरहून निघून आम्ही शेखावती भागात प्रवेश केला. वाटतेल्या बहुतेक छोट्या-मोठ्या गावांतून मोठमोठे फलक दिसत होते आणि त्यावर ‘पधारो म्हारे देस’ असे लिहिलेले दिसत होते. चौकशी केल्यावर समजले, की या भागात पर्यटन विभागाने काही कार्यक्रम यापूर्वी केला होता आणि त्या संदर्भात या पाट्या किंवा फलक झळकले होते.सिकर, झुणझुणू व चुरू या तीन जिल्ह्यांचा मिळून शेखावती भाग होतो. हा प्रदेश सुमारे दीड-दोन शतकांपूर्वी जगप्रसिद्ध सिल्क रूट म्हणजे रेशीम मार्गावर होता. अतिपश्चिमेकडील देश जसे इराण, अफगाणिस्तान व पूर्व युरोप या भागातून व्यापारी भारताकडे येताना वाटेत शेखावती हा भाग त्यांच्यासाठी महत्त्वाचा होता, अशी माहिती आम्हाला मिळाली. .पश्चिम दिशेने येताना व्यापारी स्वतःही उंटावरून यायचे आणि त्यांच्याकडील साहित्यसुद्धा उंटावर लादून आणायचे. शेखावतीच्या पुढील भागात जाण्यासाठी उंटांचा उपयोग होत नसे, त्यामुळे येथे त्यांना सर्व साहित्यासाठी व स्वतःसाठी घोडी घेणे क्रमप्राप्त असायचे. तसेच दक्षिण व पूर्व भारतातून येणारे व्यापारी घोड्यावर येत असत व पुढे जाताना शेखावतीमध्ये घोडी सोडून किंवा विकून पुढील प्रवासासाठी उंट विकत घेत असत. याचा अर्थ या प्राण्यांच्या खरेदी-विक्रीचा व्यवसाय येथे तेजीत होताच, त्याशिवाय रेशीम, सुकामेवा असा परदेशातून येणारा माल आणि आपल्या देशातून जाणारे मसाल्यांचे पदार्थ यांचाही व्यापार येथे तेजीत होता. त्यामुळे या भागात संपन्नता व समृद्धी निश्चितच होती. हा व्यापार करणाऱ्या तिथल्या व्यक्ती सधन असल्यामुळे त्यांची घरे/ हवेल्या मोठमोठ्या व अत्यंत सुशोभित असत. या हवेल्यांपैकी अनेक हवेल्या आजही टिकून आहेत आणि बऱ्याच प्रमाणात सुस्थितीत आहेत. या हवेल्यांमध्ये आता त्यांचे मूळ मालक अथवा वंशज अभावानेच राहतात. ही सर्व घराणी आज भारतात व परदेशातही आपले व्यावसायिक बस्तान बसवून, टिकून आहेत. .शेखावती परिसरात बहुतेक सर्वच गावांमध्ये हवेल्या आहेत. परंतु दोनच दिवसांचा उपलब्ध वेळ विचारात घेऊन मोजक्या हवेल्या बघायचे निश्र्चित केले. सर्वप्रथम नवलगड येथील दोन हवेल्यांची निवड केली. पैकी मोरारका कुटुंबाची हवेली बघितली. इतक्या कालावधीनंतरही ही हवेली अतिशय सुस्थितीत आहे. ही हवेली बघताना त्या काळातील समृद्ध सांस्कृतिक व सामाजिक रचनेची उत्तम कल्पना दिसून येते. बाहेरील बाजूस लांबच लांब व्हरांडा. मधोमध प्रचंड मोठा सुशोभित सागवान लाकडाचा दरवाजा. उंची सुमारे १५ फूट व रुंदी सुमारे १०-१२ फूट. त्यावर उभ्या आडव्या लोखंडी पट्ट्या. या पट्ट्या एकमेकांना छेदतात तिथे नक्षीदार जाड खिळे. हा महादरवाजा बहुतांशवेळा बंदच. माणसांना जा-ये करण्यासाठी या मोठ्या दरवाजाला एक लहान दरवाजा. या दरवाजाच्या आतील बाजूस रखवालदार असत. त्याच्या पुढे एक मोकळा चौक (कोर्ट यार्ड). चौकाच्या दोन्ही बाजूच्या कक्षांचा उपयोग व्यावसायिक कामकाजासाठी होत असे. बाहेरच्या व्यक्तींना या चौकापुढे प्रवेश वर्ज्य असे. परंतु, कुटुंबातील जाणकार महिला ठरावीक ठिकाणी पडद्याआड बसून व्यवहार बघू शकत. या चौकानंतर घरातील सदस्यांच्या राहण्याचे कक्ष आहेत. या कक्षांतच थोड्या उंचीवर लहान मुलांना वावरण्यासाठी व निजण्यासाठी जागा असे. कुटुंबातील सदस्य संख्या व आर्थिक परिस्थितीनुसार या भागाचा विस्तार ठरत असे.यानंतर हवेलीतील दुसरा चौक आहे. याच्या बाजूच्या कक्षात स्वयंपाकघर, कोठीघर, भोजनघर इत्यादी आवश्यक सुविधा असत. त्यानंतर तिसरा चौक व परिसर. या भागात न्हाणीघर, शौचालय, गुरे (उंट, घोडे) ठेवण्यासाठी जागा. तसेच वाहन - टांगा, घोडा/उंट गाडी ठेवण्याची सोय. या चौकात बाहेर जाण्यायेण्यासाठी प्रवेशद्वाराप्रमाणेच उंचच उंच लाकडी दरवाजा, ज्यातून उंट सहजी प्रवेश करू शकेल. .ही हवेली दुमजली असून त्यावर मोठी गच्ची (टेरेस) आहे. प्रवेशद्वारापासून गच्चीपर्यंत आपण विनासायास जाऊ शकतो. या हवेलीची देखभाल वाखाणण्याजोगी आहे. येथील छत, भिंती नैसर्गिक रंगांचा वापर करून, नक्षी रेखाटून सुशोभित केलेल्या आहेत. हे नैसर्गिक रंग वेली, पाने, फुले वापरून तसेच रंगीत खडे (खनिजे) वापरून तयार करीत असत. हवेलीतील दरवाजांवर, खिडक्यांच्या तावदानांवर वेगवेगळ्या चित्रकृती अंकित करून सुशोभीकरण केलेले आहे. भिंतीतील कोनाडेही रंगीबेरंगी आकृत्यांनी सजवलेले दिसले. भिंतींवर महाभारत, रामायण व कृष्णलीला चितारलेल्या आहेत. ही सर्व चित्रे नैसर्गिक रंगात असल्याने अद्यापही सुस्थितीत आहेत. मात्र ज्या भागाचा ऊन व पावसाशी संपर्क होतो, तेथील रंग फिके पडत आहेत. ही संपूर्ण हवेली बघताना एक वेगळेच समाधान लाभते. याच नवलगडमध्ये इतरही हवेल्या आहेत. उल्लेखनीय हवेली म्हणजे भगत कुटुंबाची हवेली. मोरारका हवेलीपेक्षा लहान असली तरीही प्रेक्षणीय आहे.काही हवेल्यांच्या दर्शनी भिंतीवर त्या त्या खानदानातील ज्येष्ठांची चित्रे रेखाटली आहेत. काही हवेल्यांत इंग्रज अधिकारी व महिलांची चित्रे आढळली. एका विशेष हवेलीचा उल्लेख केल्याशिवाय राहवत नाही. ही हवेली महनसर गावात आहे. या हवेलीमध्ये पूर्वी एका सोनाराचे दुकान होते. या हवेलीचा प्रत्येक कमरा खूपच सुंदर रंगांनी व त्यातही सोनेरी रंगाच्या छटांनी सुशोभित करण्यात आला आहे. येथील काढलेले नक्षी व चित्रे आजही नव्यासारखीच वाटतात. या हवेल्यांव्यतिरिक्त या प्रदेशात काही ठिकाणी धनवान कुटुंबांच्या छत्र्यांचा परिसर आढळतो. या छत्र्या सुरेख पद्धतीने बांधलेल्या आहेत व सुशोभितही केलेल्या आहेत. यापैकीच एक म्हणजे रामगड या परिसरातील पोद्दार कुटुंबीयांची छत्री होय.एकूणच या परिसरात व्यतीत केलेले दोन दिवस आंतरिक समाधान देणारे ठरले.--------------------.Chess : आई-वडील विरंगुळ्यासाठी खेळायचे बुद्धिबळ, मुलाने त्यातच देशासाठी पदक कमावले; गुकेशची यशोगाथा .Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.