Ganpati In Vidarbha: विदर्भातील अष्टविनायक

अतुल मांगेमहाराष्ट्रातल्या विविध प्रांतात वैशिष्ट्यपूर्ण गणपती स्थाने आढळतात. विदर्भातही अष्टविनायकाची स्वयंभू देवस्थाने असून, भक्तांच्या हाकेला धावून येणारे, नवसाला पावणारे बाप्पा अशी या गणरायांची महती सांगितली जाते. .शमी गणेश, आदासा नवसाला पावणारा उजव्या सोंडेचा गणेशनागपूर- छिंदवाडा लोहमार्गावर पाटणसावंगी येथून १२ किलोमीटर अंतरावर असलेले आदासा गाव, उंच टेकडीवरील पुरातन गणेश मंदिरामुळे प्रसिद्ध आहे. येथील उजव्या सोंडेची गणेशमूर्ती नृत्य गणेशाची असल्याचे अभ्यासक सांगतात.महापाप, संकष्ट आणि शत्रू या तीन दानवांनी जगाला त्राही त्राही करून सोडले होते. या दानवांच्या तावडीतून सुटका करून घेण्यासाठी सर्व देवांनी शंकर-पार्वतीरूपी असलेल्या शमीच्या वृक्षाखाली गणेशाची आराधना केली. तेव्हा त्या वृक्षाच्या मुळापासून शमी विघ्नेश प्रकट झाला आणि त्याने या तिन्ही दानवांचा संहार केला. ज्या स्थळी ही कथा घडली त्या ठिकाणी मुद्गल ऋषींनी गणेशमूर्तीची स्थापना केली. तेच हे अदोष क्षेत्र. गणेशाच्या २१ स्थानांपैकी हे एक जागृत गणेशस्थान आहे. येथे माघ शुद्ध चतुर्थीला मोठा उत्सव असतो. नागपूर जिल्ह्यातील कळमेश्वर तालुक्यात असलेले आदासा गाव पंचक्रोशीतील अतिशय प्रसिद्ध देवस्थान आहे. त्यामुळे थेट नागपूरहून आदासा मार्गे सावनेर एसटी महामंडळाच्या बसेस आहेत. उपराजधानीपासून ३५ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या गणेशाच्या दर्शनाला खासगी वाहनाने येणे सोयीचे होते. कारण लगतच पाच किलोमीटरवरील विदर्भाचे पंढरपूर असलेल्या धापेवाड्याला जाता येऊ शकते.मंदिर परिसरात भक्त निवासाचे काम सुरू असून, जवळच असलेल्या कळमेश्वर तालुक्याच्या ठिकाणी राहण्याची चांगली सोय उपलब्ध आहे.टेकडी गणपती, नागपूरनागपूरकरांचे आराध्य दैवतनागपूरकरांचे आराध्य दैवत असलेले टेकडी गणेश मंदिर नागपूर रेल्वे स्थानकापासून हाकेच्या अंतरावर आहे. सीताबर्डीच्या टेकडीवर बाप्पा विराजमान असल्याने ‘टेकडी गणेश’ नाव पडले. नागपूरचे राजे अप्पासाहेब भोसले यांच्या नेतृत्वाखाली सन १८१८मध्ये मराठा-ब्रिटिश युद्ध झाले. त्यात अप्पासाहेबांचा पराभव झाला. त्यानंतर इंग्रजांनी सीताबर्डी किल्ल्यावर ताबा मिळवला. याच टेकडीचा पूर्व भाग फोडून नागपूर रेल्वे स्थानक निर्माण करण्यात आले. सुरुंग लावून हा भाग फोडत असताना गणेशाची मूर्ती दृष्टीस पडली. याच कारणामुळे या गणेशाला स्वयंभू गणेश म्हटले जाते. आजही हा बाप्पा पिंपळाच्या झाडाखाली विराजमान आहे. महाराष्ट्रच नव्हे तर देशभरातील भाविक टेकडीच्या गणरायासमोर नतमस्तक होण्यासाठी येतात. भाविकांच्या अपार श्रद्धेतून मंदिराचा जीर्णोद्धार झाला असून, सर्व सुविधांनी सज्ज मंदिर निर्माण झाले. नागपूरच्या मध्यभागी असलेल्या या मंदिरात जाणे अतिशय सोयीचे आहे. रेल्वे स्थानकाला लागूनच मंदिर असल्याने तेथून पायीच जाता येते, तर मध्यवर्ती बस स्थानकापासून रिक्षा किंवा शहर बसने पोहोचता येते. मंदिरात भाविकांसाठी भक्तनिवास नसले तरी शहराच्या मध्यभागी असल्याने हॉटेल, लॉज सहज उपलब्ध होतात..अष्टदशभूजा गणेश, रामटेकअठरा हातांचा गणरायानावाप्रमाणेच येथील गणेश मूर्ती अतिशय वेगळी आणि वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. अठरा हातांची गणपतीची मूर्ती काहीशी दुर्मीळच म्हणायला पाहिजे. अठरा विज्ञानाचे ज्ञान असलेला हा गणपती असल्याने याला अठरा हात दाखवले आहेत, असे सांगतात. अठरा सिद्धींमुळे या गणपतीचे पूजन विघ्नेश्वर म्हणून करतात, असे पुराणात सांगितले आहे.उजव्या सोंडेचा गणपती असल्याने याला सिद्धिविनायक नावानेही संबोधले जाते. गणरायाच्या हातात अंकुश, पाश, त्रिशूळ, परशू अशा विविध शस्त्रांसोबत एका हाती मोरपंख आणि दुसऱ्या हाती मोदक आहे. गणेशाच्या मस्तकावर पाच फण्यांचा नाग असून, तो गळ्याभोवती गुंडाळला आहे. नागपूरहून रामटेकसाठी दर अर्ध्या तासाने बस आहे.नागपूरहून ४२ किलोमीटर अंतरावर असल्याने खासगी वाहनाने जाणे सोयीचे होते. रामटेक शहरात हॉटेल, विश्रामगृहात राहण्याची सोय होऊ शकते.भृशुंड गणेश, मेंढाऋषींच्या अवतारातील भृशुंड गणेशवैनगंगा नदीच्या तीरावर वसलेल्या भंडारा शहरातील मेंढा परिसरात भृशुंड गणेश मंदिर आहे. भृशुंड गणेश प्रतिमेच्या प्राचीनतेमुळे तसेच भव्यतेमुळे ग्रामवासीयांचे श्रद्धास्थान आहे. भृशुंड गणेश मूर्तीत ऋषींचा भास होतो. अखंड रक्ताश्म शिळेवर कोरलेली ही मूर्ती गाभाऱ्यात तळापासून आठ फूट उंच व चार फूट रुंद आहे.पूर्ण सिंदूरचर्चित मूर्ती चतुर्भूज असून, मूषकारूढ आहे. उजवा पाय खाली सोडलेला व डाव्या पायाची मांडी घातलेली आहे. चारही हातांमध्ये पाश, अंकुश, मोदक असून उजवा वरदहस्त आहे. शिरोभागी पंचमुखीशेष फणा आहे. मुखमंडळाच्या जागी नाकपुड्या, डोळे, मिशा व दाढी दिसत असून चेहरा भव्य व स्पष्ट आहे. सोंड डाव्या हातावरील मोदकाकडे वळलेली आहे. भृशुंड गणेशाचं मंदिर हेमाडपंथी आहे.मूर्तीची स्थापना सन ११३०मध्ये झाली असावी, असा अंदाज वर्तवला जातो. श्री भृशुंड ॠषींनी वैनगंगेच्या तीरावर वटवृक्षाखाली तपश्चर्या करून या क्षेत्राला पावन केल्याचे सांगितले जाते. या देवस्थानाला जाण्यासाठी भंडाऱ्याहून रिक्षा किंवा बस उपलब्ध आहेत. खासगी वाहनाने जाणे सोयीचे होते. मंदिर परिसरात भक्त निवास किंवा राहण्याची सोय नसल्याने भंडाऱ्याला मुक्काम करणे योग्य होते.सर्वतोभद्र गणेश, पवनीपाच तोंडांचा सर्वतोभद्र गणेशभंडारा जिल्ह्यातील वैनगंगेच्या तीरावरील पवनी गावातील हा गणपती आगळा-वेगळा आहे. येथे गणपतीची मूर्ती नसून, त्याऐवजी मंदिरात उभा पाषाण आहे. त्याला पाचबाजूंनी पाच तोंडे आहेत. त्यामुळे त्याला सर्वतोभद्र गणेश म्हटले जाते. भद्रा गणपती, पंचानन, विघ्नराज अशाही नावाने या गणेशाला ओखळले जाते.पवनी गावाभोवती तटबंदी बांधलेली दिसते. गावाच्या मध्यवर्ती भागात एक छोटेखानी मंदिर असून, त्यात ही गणपतीची मूर्ती स्थापित केली आहे. मंदिराच्या समोर एक गरुड खांब आहे. बांधकामात इथे कोकणातल्यासारखे चिरे वापरलेले दिसतात. हे मंदिर पालांदूर गावच्या श्रीहरी स्वामी जोशी यांनी बांधल्याचे सांगितले जाते.भंडाऱ्याहून पवनी १२ किलोमीटर अंतरावर आहे. नागपूरहून खासगी वाहनाने जाणे सोयीचे होते. गणेश मंदिरात भक्तांना राहण्यासाठी सोय नसून, जवळच असलेल्या भंडारा येथे रहाण्याची व्यवस्था आहे..सिद्धिविनायक, केळझररामायण, महाभारतात उल्लेखित सिद्धिविनायकप्रसन्नचित्त, मोहक रूप असलेल्या केळझरच्या गणेशाची ख्याती नवसाला पावणारा बाप्पा अशी आहे. वरदविनायकाची मूर्ती चार फूट सहा इंच असून, तिचा व्यास १४ फूट आहे. गणेशाचे मंदिर टेकडीवर असल्याने मंदिराच्या सौंदर्यात अधिकच भर पडते. वशिष्ठ पुराणात केळझरचा उल्लेख असून, महाभारतातही ‘एकचक्र नगर’ असा केळझरचा उल्लेख आहे.प्रभूरामाचे गुरू वशिष्ठ यांनी स्वतः या गणेशाची स्थापना केल्याचा उल्लेख वशिष्ठ पुराणात आहे. रामजन्मानंतर त्यांनी हे स्थान सोडल्याचे सांगितले जाते. मंदिरात वैशाख महिन्यात जागेश्वर महाराज सप्ताह, भाद्रपद महिन्यात गणेश चतुर्थी उत्सव, आश्विन महिन्यात नवरात्रोत्सव, कार्तिक महिन्यात कार्तिक मास उत्सव, पौष महिन्यात एकदिवसीय यात्रा असते.केळझर गाव नागपूर-वर्धा महामार्गावर वर्ध्यापासून २५ किलोमीटर तर नागपूरपासून ५२ किलोमीटर अंतरावर आहे. नागपूर-वर्धा मार्गावर असल्याने भाविकांना मंदिरात येण्यासाठी बस, ट्रॅव्हल्स, रिक्षाची सुविधा आहे. मंदिरातर्फे राहण्याची सुविधा नसली तरी वर्धा आणि केळझर येथेसुद्धा व्यवस्था होऊ शकते.चिंतामणी, कळंब (जि. यवतमाळ)स्वयंभू गणेश चिंतामणीकळंबच्या चिंतामणी मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे हे मंदिर जमिनीच्या सपाटीपासून २१ मीटर खोल आहे. यवतमाळ जिल्ह्यातील कळंब हे तालुक्याचे ठिकाण आहे. स्वयंभू असलेल्या या गणेशाबद्दल आख्यायिका सांगितली जाते. गौतम ऋषीच्या शापामुळे इंद्राला चर्मरोग झाला. इंद्राने ऋषींची सेवा करून उःशाप मागितला.तेव्हा ऋषींनी इंद्राला सांगितले, की कदंब बन शोधून तिथे गणेशाची स्थापना कर आणि त्याच्या तीर्थाने स्नान कर. इंद्राने कदंब बन शोधून गणपतीची प्रतिष्ठापना केली. गणेशाच्या तीर्थाने स्नान केल्याने इंद्राचा रोग दूर झाला. मंदिराच्या आवारात जिवंत झऱ्याचे कुंड आहे. हेच गणेशाचे तीर्थ होय. मंदिरात खाली जाण्यासाठी २९ पायऱ्या आहेत.चिंतामणीच्या मूर्तीजवळ अनसुयेची मूर्ती आहे. ही मूर्ती उत्खननात सापडल्याचे सांगितले जाते. माघ महिन्यात मंदिरात मोठा उत्सव असतो. नागपूर-यवतमाळ राज्य महामार्गावर कळंब हे ठिकाण यवतमाळपासून २३ किलोमीटर अंतरावर आहे. महामार्गावर असल्याने एसटी महामंडळाच्या बसने जाणे सोयीचे होते. मंदिरात देवस्थानातर्फे भक्तनिवास उपलब्ध आहे.वरदविनायक, भद्रावती (जिल्हा-चंद्रपूर)एकपाषाणी, साडेपाच फुटी वरदविनायकभद्रावतीचा वरदविनायक म्हणजे स्थानिकांचे ग्रामदैवत. प्राचीन काळात दक्षिण कोसल राज्याची राजधानी असलेले भद्रावती किंवा भांदक शहर आज बौद्ध, जैन आणि हिंदू धर्मीयांचे पवित्र क्षेत्र आहे. ह्युएन त्संग (युआन श्वांग) या चिनी प्रवाशाने सातव्या शतकाच्या पूर्वार्धात भद्रावतीला भेट दिल्याचा उल्लेख आहेत.भद्रावतीच्या दक्षिणेला तीन किलोमीटर अंतरावरील गवराळा गावातील आसन तलावाजवळच्या टेकडीवर काळ्या पाषाणात बांधलेले वरदविनायकाचे मंदिर आहे. गणेशाची मूर्ती साडेपाच ते सहा फूट उंचीची असून एक पाषाणी आहे. मंदिराला १६ खांबी भव्य सभामंडप आहे. मंदिराच्या पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूंना संरक्षक देवतेच्या स्वरूपात यक्षांच्या प्रतिमा आहेत.त्यात विष्णू, वराह, त्रिविक्रम आणि नरसिंह यांची शिल्पे आहेत. गणपती मंदिर आणि मूर्ती दोन्ही उत्तराभिमुख आहेत. मंदिराचे बांधकाम बाराव्या शतकातले असले, तरी गणपतीची मूर्ती त्याहून प्राचीन वाटते. नागपूर-चंद्रपूर मार्गावर नागपूरहून १३० किलोमीटर अंतरावर आणि चंद्रपूरच्या २५ किलोमीटर अलीकडे भद्रावती शहर आहे.एसटी महामंडळाच्या बस तसेच खासगी वाहनांनी जाणे सहज शक्य होते. मंदिर प्रशासनातर्फे राहण्याची व्यवस्था नसली तरी चंद्रपूर किंवा भद्रावतीत राहणे शक्य आहे.(अतुल मांगे दै. सकाळच्या नागपूर आवृत्तीमध्ये उपसंपादक आहेत.)---------------------------------