त्यांच्या नोबेल पुरस्काराची बातमी त्यांनाच सर्वात शेवटी कळली; अंतराळातील महत्वाचा शोध लावणारे हे शास्त्रज्ञ आहेत तरी कोण?

डॉ. अनिल लचके स्वभावानं बुजऱ्या असणाऱ्या पीटर हिग्ज यांनी मोबाईल किंवा साधा फोनही सहसा कधी वापरला नाही. एवढंच काय त्यांना ई-मेलचेपण वावडे होते. हिग्ज यांना जेव्हा नोबेल पारितोषिक जाहीर झाले तेव्हा सर्व जगाला ती बातमी समजली, पण फोन नसल्यामुळे हिग्ज यांनाच ही बातमी उशिरा मिळाली. .आपली मिल्की वे ही दीर्घिका (आकाशगंगा, गॅलॅक्सि) दूर जात असून संपूर्ण ब्रह्मांड वेगाने विस्तारत जात आहे, असे सुमारे १०० वर्षांपूर्वी एडविन हबल या शास्त्रज्ञाने शोधून काढले. या विश्वाची उत्पत्ती १,३७० कोटी वर्षांपूर्वी एका महाविस्फोटातून झाली आहे, या मुद्द्यावर बरेच वादविवाद झाले. पण हबल यांची थिअरी मान्य होऊ लागली. काळ, अवकाश, ऊर्जा-वस्तुमान आदी तेव्हापासून सुरू झालं. याचा अर्थ त्या आधी काय होतं, याचा पत्ता नाही! प्रचंड ऊर्जा निर्मिती झाली खरी, पण वस्तुमान कसं निर्माण झालं हे एक संभ्रमित करणारं कोडंच होतं. ग्रह, तारे, तेजोमेघ, त्यांचे आकार असं सर्व काही दिसत होतं, हे मात्र खरं. इंग्लंडमधील किंग्ज कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतलेल्या पीटर हिग्ज यांनी साठ वर्षांपूर्वी अणूपासून ग्रहगोलांची निर्मिती होताना आवश्यक असणारे वस्तुमान कसे अस्तित्वात येते, या संबंधी संशोधन केले. ज्या उपअणुकणामुळे वस्तुमान प्राप्त होतं तो कण म्हणजे ‘हिग्ज बोसॉन’ आहे, हे आता मान्य झालं आहे. जनमानसात तो कण आता ‘देवकण’ म्हणूनही प्रसिद्ध झाला आहे. .पीटर हिग्ज यांचा जन्म इंग्लंडमधील न्यू कॅसल गावचा, १९२९मधला. तेथील हवामान मानवत नाही म्हणून त्यांचे वडील थॉमस हिग्ज आणि आई गेर्ट्रुड यांनी कुटुंबासह अनेक ठिकाणी स्थलांतर केलं. त्याकाळात जगावर महायुद्धाचं सावट होतं. साहजिकच पीटरच्या शिक्षणात सतत अडथळे आले. त्यांचे शालेय शिक्षण स्कूल ऑफ लंडन झाले. शालेय जीवनात त्यांना गणित आणि केमिस्ट्रीमधील परीक्षा आणि स्पर्धांमध्ये सतत बक्षीसे मिळत असत. मात्र हिग्ज यांनी मन गुंतवले ते फिजिक्समध्ये. एम.एस्सी.करून त्यांनी १९५४मध्ये किंग्ज कॉलेजमधून पीएच.डी. पदवी मिळवली. त्यानंतर त्यांना युनिव्हर्सिटी ऑफ एडिंबर्ग आणि इंपिरियल कॉलेजमध्ये संशोधन करायची संधी मिळाली. नंतर स्वानसी युनिव्हर्सिटीमध्ये त्यांनी त्यांच्या आवडत्या सैद्धांतिक भौतिकीशास्त्रातील बरीच गुंतागुंत असलेल्या पार्टिकल फिजिक्स विषयात संशोधन सुरू केले. काही अणुकणांना वस्तुमान असते तर काहींना ते का नसते, ही समस्या त्यांच्या आणि अनेक शास्त्रज्ञांच्या मनात घोळत असायची. त्यातून काही उत्तम निष्कर्ष मिळाले. ते निष्कर्ष हिग्ज फिल्ड, हिग्ज मेकॅनिझम आणि हिग्ज बोसॉन म्हणून मान्यता पावले. फिजिकल रिव्ह्यू लेटर नावाच्या अग्रगण्य वैज्ञानिक नियतकालिकात १९६४ साली हिग्ज यांनी ओळीने तीन शोधनिबंध प्रकाशित केले. त्यावेळी त्यांच्याबरोबर कुणीही सहकारी संशोधक नव्हता. त्यामुळे सर्व शोधनिबंधावर ‘ऑथर’ म्हणून त्यांचे एकट्याचे नाव होते. त्यामध्ये प्रामुख्याने मूलभूत उपअणुकणांच्या वस्तुमानाचा ऊहापोह त्यांनी केला आहे. त्यातही विशेष संशोधन झेड-बोसॉन आणि डब्ल्यू-बोसॉन या उपअणुकणांवर दिलेलं आहे. .हिग्ज यांना नोबेल पारितोषिक मिळवून देणारा हिग्ज मेकॅनिझम हा शोध निबंध ‘फिजिक्स विषयाशी थेट संबंधित नाही’ अशी टीका होऊन नाकारण्यात आला होता. नाकारलेला शोध निबंध किरकोळ दुरुस्त्यांसह फिजिकल रिव्ह्यू लेटर या नियतकालिकामध्ये प्रसिद्ध झाला. या शोधनिबंधामध्ये हिग्ज बोसॉन या कणापासून विश्वातील अणू-रेणूंना आणि ग्रह-ताऱ्यांना वस्तुमान कसे मिळाले आहे, हे स्पष्ट केले आहे. जे अणुकण हिग्ज फिल्डबरोबर परस्पर क्रिया करू शकतात किंवा ‘इंटरॅक्ट’ होतात त्यांनाच वस्तुमान लाभते, असे त्यांनी सिद्ध केलं. फर्मिऑन्स म्हणजे जणू विश्व उभारण्याच्या विटा असतात. लेगोचे प्लॅस्टिक भाग एकमेकांना जोडून ज्याप्रमाणे नानाविध वस्तू घडवता येतात, त्याप्रमाणे फर्मिऑन्स विविध प्रकारे जोडून वेगवेगळे अणू घडतात. मात्र हा सैद्धांतिक शोधनिबंध असल्यामुळे त्याला पूर्णतः मान्यता मिळत नव्हती. या शोधाला प्रायोगिक पुराव्याची भक्कम जोड असणं आवश्यक होतं.अखेर देवकण मिळाला!युरोपियन ऑर्गनायझेशन फॉर न्यूक्लिअर रिसर्चची (सीइआरएन -सर्न) एक प्रयोगशाळा स्वित्झर्लंड आणि फ्रान्सच्या सरहद्दीवर आहे. तेथे लार्ज हायड्रोन कोलायडर (एलएचसी) म्हणून ओळखली जाणारी एक अतिभव्य प्रयोगशाळा उभारली असून तिचा घेर २७ किलोमीटर आणि जमिनीतील खोली १७५ मीटर आहे. शंभर देशांतले दहा हजार संशोधक इथे काम करीत आहेत. त्यांच्या प्रयोगांमध्ये अनेक भारतीय संशोधकांनी आणि प्रयोगशाळांनी भरीव कामगिरी आहे. एलएचसीमध्ये ४ जुलै २०१२ या दिवशी परस्पर विरुद्ध दिशेने आणि प्रकाशाच्या वेगाने प्रोटॉन एकमेकांवर धडकविण्यात आले. त्यातून जे अणुउपकण उधळले गेले त्यांचे काटेकोर परीक्षण अत्याधुनिक संगणकांच्या साहाय्याने करण्यात आले. त्यात खरोखरीच पीटर हिग्ज यांनी वर्णन केलेला आणि अणुकणांना वस्तुमान बहाल करणाऱ्या हिग्ज बोसॉन कणाने दर्शन दिले. या कणाचे अस्तित्व फक्त एक नॅनोसेकंद (एक अब्जांश सेकंद) असते. त्याचे वस्तुमान मात्र प्रोटॉनपेक्षा दीडशेपट जास्त आहे. हवा असलेला वैज्ञानिक पुरावा पूर्ण ४८ वर्षांनी एका नॅनोसेकंदात मिळाला. फारसे कुठे न फिरकणाऱ्या पीटर हिग्ज यांना या प्रयोगाला उपस्थित राहायला सांगितले होते. त्यांच्या समक्ष हिग्ज बोसॉनने आपले अस्तित्व सिद्ध केलं. या देदीप्यमान कामगिरीबद्दल पुढच्या वर्षी म्हणजे २०१३मध्ये ब्रिटनचे पीटर हिग्ज आणि बेल्झियमचे फ्रँकॉईस इंगलर्ट यांना हिग्ज बोसॉन कणाच्या शोधासाठी नोबेल पुरस्कार मिळाला. त्यानंतर त्यांना इतरही अनेक मोठे सन्मान मिळाले. .भाषाशास्त्राच्या जोडी विल्यमसन यांच्याबरोबर त्यांनी १९६३मध्ये विवाह केला. या जोडप्याला दोन मुलगे आहेत. पीटर हिग्ज हे अत्यंत कमी बोलणारे, बुजरे, एकांतवासाची आवड असणारे आणि कुणाच्याही नादी न लागणारे अंतर्मुख गृहस्थ होते. प्रयोगशाळेत जाण्यासाठी लिफ्ट न वापरता ते ८४ पायऱ्या चढायचे आणि उतरायचे. त्यांनी मोबाईल किंवा साधा फोनही सहसा कधी वापरला नाही. एवढंच काय त्यांना ई-मेलचेपण वावडे होते. प्रसिद्धीपासून लांब राहणे पसंत करणाऱ्या हिग्ज यांना जेव्हा नोबेल पारितोषिक जाहीर झाले तेव्हा सर्व जगाला ते कळले पण फोन नसल्यामुळे त्यांनाच ती बातमी उशिरा मिळाली.नास्तिक विचारांचे असल्यामुळे ‘गॉड पार्टिकल’ हा शब्दप्रयोग त्यांना अजिबात आवडत नव्हता. कारण सिद्धांताला प्रयोगाची जोड देऊन हिग्ज बोसॉन कणाचे अस्तित्व सिद्ध झाले आहे. नोबेल प्राइझ जाहीर झाल्यावर प्रयोगशाळेतील सहकाऱ्यांनी त्यांना पुष्पगुच्छ स्वीकारण्यासाठी एका हॉलमध्ये बोलावले होते. नाखुशीने ते त्या हॉलमध्ये गेले तेव्हा त्यांना तिथे बरेच लोक जमल्याचे आणि खूप सजावट केली असल्याचे दिसले. त्यावेळी त्यांच्या तोंडातून एकदम ‘माय गॉड’ असे शब्द बाहेर पडले, आणि सभागृहात हास्याची एक लकेर उमटली. मग मात्र त्यांना आपली ‘चूक’ लक्षात आली!पीटर हिग्ज ८ एप्रिल २०२४ रोजी ९४ वय झाल्यावर हिग्ज बोसॉनचा कण मागे ठेवून अजरामर झाले.------------------------.ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

डॉ. अनिल लचके

Related Stories