Gajalakshmi : समृद्धीची देवता असलेल्या गजलक्ष्मीच्या शिल्पाची परंपरा दोन हजार वर्षांपेक्षा जुनी

प्रणव पाटीलज्याकाळात मनुष्य भटक्या स्वरूपात आयुष्य जगत होता, त्याकाळात त्याला संपन्नता म्हणजे काय हेच माहीत नव्हतं. स्थिर वसाहती होऊन नागरीकरण झालं तेव्हा गजलक्ष्मीची उपासना सुरू झाली असावी, असं अभ्यासक मानतात..मानवाचा आदिम स्वभाव म्हणजे सतत भटकत राहणं. खरंतर माणूस पृथ्वीवर स्थिरावला त्यालाही हजारो वर्षं झाली आहेत. तरीही आपला मूळ भटका स्वभाव काही जात नाही. आपण फिरत राहतो रानावनात, जुन्या घाटवाटांवर, पडक्या किल्ल्यांवर. हजारो वर्षांपूर्वी आपल्या पूर्वजांनी जो परिसर धुंडाळला त्याच रानोमाळी फिरताना आपल्याला एक वेगळाच आनंद होत असतो. या फिरस्तीत आपण अनेक पुरावशेष पाहतो. त्यात जुनी दैवतं, त्यांची जुनी-नवी मंदिरं दिसतात. कुठे या देवता उघड्या आभाळाखाली पहुडलेल्या असतात, तर कुठल्या लहानशा देवळीत आब राखून उभ्या असतात. प्रवासी मार्गावरच्या या दैवतांच्या समोर वाटसरू काही क्षण थांबून, त्यांचा आशीर्वाद घेऊन पुढच्या प्रवासाला निघतात. बहुतेकदा दैवतांच्या मूर्ती ओबडधोबड अथवा अनघड असतात. याला एक अपवाद आहे, तो म्हणजे गजलक्ष्मीच्या मूर्तीचा.ओळख गजलक्ष्मीचीगजलक्ष्मी ही देवता नेमकी कशी दिसते असा प्रश्न पहिल्यांदा पडतो. या देवीचं राजा रवि वर्मा यांनी काढलेलं अतिशय सुंदर चित्र प्रसिद्ध आहे. या चित्रात पाण्यात असलेल्या कमळात चतुर्भुज असलेली लक्ष्मी उभी आहे. तिच्या मागच्या दोन हातांत लहान कमलपुष्पे आहेत. लाल गर्द साडीतील या लक्ष्मीच्या मागे पाण्यात दोन हत्ती सोंडेने फुलांचे हार उंचावून उभे आहेत. हे चित्र जुन्या घरांतील दिवाणखान्यात, मंदिरांच्या मंडपांमध्ये असणाऱ्या तसबिरींमध्ये अजूनही दिसतं.शिल्पांमध्ये दिसणारी गजलक्ष्मी थोडी वेगळी आहे. शिल्पांमध्ये ती कमळात पद्मासनात बसलेली असते. तिच्या दोन्ही हातात कमळं असतात. काहीवेळा तिचे हात अभयमुद्रेत असतात. तिच्या दोन्ही बाजूला असणारे हत्ती सोंडेनं धरलेल्या कुंभातून तिच्या मस्तकावर जलाभिषेक करत असतात. त्यामुळं या देवीला अभिषेकलक्ष्मी असंही म्हटलं गेलं आहे. असं शिल्प आपल्याला रानोमाळी फिरताना रस्त्याच्या कडेला, घाटमार्गावर, गावकुसातल्या मंदिराच्या आवारात तर कधी डोंगरवाटेवरही दिसतं. या शिल्पाला कुठे शेंदूर फासलेला दिसतो, तर कुठे हे शिल्प अतिशय झिजलेल्या अवस्थेत असतं. काही ठिकाणी हे शिल्प गजलक्ष्मीचं आहे हेही माहीत नसतं. याचा एक गमतीदार प्रसंग माझ्याबरोबर घडला तो असा... पुण्याजवळच्या मोशी या गावात भटकंती करत मी जुन्या गावठाणात पोहोचलो. गावाच्या मध्यभागीच भैरवनाथाचं मंदिर आहे. या मंदिराच्या एका पायरीवर गजलक्ष्मीचं शिल्प टेकवून ठेवलं होतं. स्थानिक गावकऱ्यांना हे शिल्प कशाचं आहे, असं विचारलं. त्यावर गावकरी म्हणाले ‘हा गोचिडेबा नावाचा देव आहे. पूर्वापार आम्ही आमच्या गाई गुरांना गोचीड लागली की या देवाला आम्ही नारळ फोडतो.’ त्यांना हा देव नसून गजलक्ष्मी नावाची देवी आहे असं समजावून सांगितलं.गजलक्ष्मीचं एक शिल्प चिंचवडजवळ थेरगावमध्ये शेंदूर लावलेल्या अवस्थेत आहे. त्या शिल्पावर शेंदराचा लेप इतका जाड होता की मूळ मूर्तीचा आखीवरेखीवपणाच गेला होता. स्थानिक बायका या शिल्पाला लक्ष्मी आई म्हणून पूजत असल्याचं दिसलं. म्हणजे काही ठिकाणी जनमानसात तिच्या मूळ अस्तित्वाच्या खाणाखुणा शिल्लक होत्या. असं असलं तरी हजारो वर्षात तिच्या मूळ रूपावर अनेक समजुतींचे लेप चढून तिचं रूप पुसट झालं आहे. त्यामुळं गजलक्ष्मीचं मूळ रूप समजून घ्यायचा प्रयत्न करायचं ठरवलं. .सुफलनाची देवताज्येष्ठ संशोधक डॉ.रा.चिं. ढेरे गजलक्ष्मीच्या रूपाचा शोध घेताना म्हणतात, ‘महाराष्ट्रात गजलक्ष्मी ग्रामदेवतेच्या स्वरूपात पुजली जाते. कोल्हापूर भागात तर तिची ठाणी गावोगावी असून तिला भावेश्वरी, भावका, भावकाई, अशी नावं आहेत. कित्येक ठिकाणी तर सुलभ प्रसूतीसाठी तिची आराधना केली जाते. ती मूलतः सुफलनाची देवता असल्यामुळं, अशा हेतूनं तिची आराधना करणं अगदी स्वाभाविक आहे.’ पुढे तिच्या स्वरूपाविषयी ढेरे म्हणतात, ‘गजलक्ष्मी संकल्पनेत गज हा मेघांचा प्रतिनिधी आहे. गज हा मेघस्वरूप असल्यामुळं, त्याच्या नादानं जी मोहरते, ती धरित्रीच होय यात मुळीच संशय उरत नाही.’ याचाच अर्थ गजलक्ष्मीच्या मस्तकावरचा जलाभिषेक हे पावसाचं सांकेतिक रूप आहे. भूमीवर जलाभिषेक झाल्यानंतर भूमाता भरभरून धनधान्याची उधळण करते. या धनधान्यालाच शेतकरी राजा पुन्हा लक्ष्मीचं रूप मानतो. म्हणजेच भूमातेवरचा जलाभिषेक हे सुफलनाचं आणि समृद्धीचं एक सांकेतिक प्रतीक आहे. हे प्रतीक शिल्पातून दाखवताना गजलक्ष्मीचं शिल्प तयार झालं असावं.लक्ष्मीच्या संदर्भानं श्रीसुक्तात जे वर्णन आले आहे त्यात ती भूदेवी म्हणून समोर येते. श्री लक्ष्मीचे कर्दम आणि चिक्लीत हे दोन पुत्र कल्पिलेले आहेत. कर्दम हा कृषिजन्य समृद्धीसाठी कारणीभूत आहे, तर चिक्लीत हा मानव व पशुधनाच्या सुप्रजननासाठी कारणीभूत आहे. प्राचीन भारतात संपत्तीचं प्रतीक म्हणून पशुधनाकडे पाहिलं जात होतं. त्यामुळं या पशुधनाची वाढ करणारी देवी ही लक्ष्मीच आहे हे यातून स्पष्टहोतं. यामुळं ज्या ठिकाणी आज गजलक्ष्मीचं शिल्प आढळतं त्या त्या ठिकाणी कधीकाळी सुफलन व्हावं आणि समृद्धी मिळावी म्हणून गजलक्ष्मीची पूजा करत होते, असं म्हणता येतं. कालांतराने हा उद्देश मागे पडला असं दिसतं. .गजलक्ष्मीचं शिल्पडॉ. ढेरे म्हणतात त्याप्रमाणे कोल्हापूर परिसरात गजलक्ष्मीची शिल्पं गावोगावी आहेत. कसबा बीड हे कोल्हापूरपासून जवळच असलेलं भोगावती नदीकाठचं गाव. कधीकाळी ही शिलाहार राजांच्या सैन्यतळाची जागा होती. या गावात दरवर्षी शेकडो गावकऱ्यांना सोन्याची नाणी सापडतात. त्यामुळं पंचक्रोशीत या गावाची ओळख सुवर्णनगरी म्हणून आहे. या गावात भटकताना फारशा जुन्या नसलेल्या ज्ञानेश्वर मंदिराला भेट दिली. या मंदिराच्या कोनाड्यात एक अतिशय सुंदर मूर्ती साडीने झाकलेली होती. मंदिराच्या पुजाऱ्यांची परवानगी घेऊन मूळ मूर्ती पाहण्यासाठी वस्त्रं बाजूला केली, तर ते अतिशय सुंदर रेखीव असं गजलक्ष्मीचं शिल्प आल्याचं लक्षात आलं. शिलाहारांच्या काळात कोरलेली ही गजलक्ष्मीची साधारण तीन फुटी मूर्ती त्यांच्या समृद्धीची आणि संपन्नतेची साक्ष देत उभी होती.अनेक ठिकाणी गजलक्ष्मीची मूर्ती उघड्या माळरानावर असलेली दिसते. तिची पूजा उघड्यावरच होत असावी असं वाटतं. परंतु कोकणात मात्र तिची स्थापना मंदिरांमध्ये केल्याचं दिसतं. एकदा अलिबागजवळच्या थळ या गावी नारळी पोफळीतून जाणाऱ्या रस्त्याकडेला भाविक देवी मंदिर म्हणून पाटी दिसली. मंदिर नव्यानं बांधलेलं असलं तरी आटोपशीर होतं. मंदिरात गजलक्ष्मीच्या शिल्पाची साग्रसंगीत पूजा केल्याचं दिसत होतं. महाराष्ट्रात वेरूळच्या कैलास मंदिराच्या दर्शनी भागावर कोरलेलं गजलक्ष्मीचं शिल्प हे सगळ्यात मोठं शिल्प असावं. परंतु दुर्दैवानं ते आज खंडित स्वरूपात आहे. .आपण दक्षिणेला जाऊ तसं गजलक्ष्मीची मूर्ती अतिशय कोरीव आढळते. बंगळूरजवळच्या होयसळांनी बांधलेल्या नंदिकेश्वर मंदिराच्या द्वारशाखेच्या ललाटबिंबावर गणपतीऐवजी गजलक्ष्मीचं शिल्प अंकित होतं. दक्षिण भारतात फिरताना घरांच्या लाकडी चौकटींवर आजही गजलक्ष्मी विराजमान असल्याचं जागोजागी दिसतं. खरंतर प्राचीन काळात तयार झालेल्या सांचीच्या आणि भारहूत स्तूपाच्या तोरणांवर गजलक्ष्मीचं अंकन सर्वांत प्राचीन समजलं जातं. म्हणजेच गजलक्ष्मीच्या शिल्पाची परंपरा दोन हजार वर्षांपेक्षा जुनी आहे याचं आश्चर्य वाटतं. रामायणात रावणाच्या पुष्पक विमानाच्या दारांवर गजलक्ष्मी असल्याचं म्हटलं आहे. अनेक प्राचीन राजवंशाच्या नाण्यांवर तिचं अंकन आहे. गजलक्ष्मीचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे ती पंथभेद ओलांडून गेलेली देवता आहे. तिचं शिल्प जैन आणि बौद्ध संप्रदायांनी कुठल्याही अडचणीशिवाय त्यांच्या परंपरेत सामावून घेतलं आहे.ज्येष्ठ पुरातत्त्वज्ञ डॉ. अरविंद जामखेडकर यांच्या मते श्री लक्ष्मी ही द्वितीय नागरीकरणाची अधिष्ठात्री देवता आहे. हेच गजलक्ष्मीच्या स्वरूपाच्या बाबतीत लागू होतं. वैदिक परंपरेत तिची लोकप्रियता नव्हती. अभ्यासक असं मानतात, की ज्याकाळात मनुष्य भटक्या स्वरूपात आयुष्य जगत होता त्याकाळात त्याला संपन्नता म्हणजे काय हेच माहीत नव्हतं. स्थिर वसाहती होऊन नागरीकरण झालं तेव्हा गजलक्ष्मीची उपासना सुरू झाली असावी. .बहुतेक प्राचीन स्थळांवर, मंदिरांवर, घाटमार्गावर गजलक्ष्मीचं अस्तित्व दिसून येतं. भूमातेच्या रूपातून ती पुढे सकल मनुष्याच्या ऐश्वर्याची आणि समृद्धीची देवता म्हणून प्रसिद्ध पावली आहे. त्यामुळं पुढं काही चित्रांमधून तिच्या हातातील कमलपुष्पं जाऊन धनाचे हंडे आले, ज्यातून ती धनाचा वर्षाव करत आहे. गजलक्ष्मीच्या शिल्प आणि चित्रांची आणखी काही वैशिष्ट्यं आहेत. प्राचीन काळात गजलक्ष्मी गणपती, स्कंध, कुबेर या देवतांसोबत दाखवली गेली. पुढे गुप्तकाळात तिचा विष्णूशी संबंध प्रस्थापित झाल्यानंतर ती वैष्णव देवसमूहात दाखवली जाऊ लागली. तशीच ती मध्ययुगात सर्व प्रांतात, त्या त्या प्रांताच्या वेषभूषेत दाखवली गेली. उदाहरणार्थ, राजा रवि वर्मा यांच्या चित्रातली गजलक्ष्मी जशी मराठी पद्धतीची साडी नेसलेली आहे, तशी राजस्थान आणि गुजरातमधील पोथ्यांमधील चित्रात ती घागरा-चोळीत दाखवलेली आहे.वैदिक आणि अवैदिक परंपरेपासून ते अगदी लोकसंस्कृतीपर्यंत सगळीकडे असणारं गजलक्ष्मीचं अस्तित्व आश्यर्यकारक आहे. तिच्या अजूनही टिकून असलेल्या चित्र-शिल्पनांमधून ती अजूनही लोकप्रिय देवता असल्याचं स्पष्ट होतं.(लेखक इंडॉलॉजीचे अभ्यासक आहेत.)-------------------.भारताएवढा सोन्याचा साठा कुठल्याच देशात नाही; सोनं आणि जगाची अर्थव्यवस्था चालते तरी कशी? .ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Gajalakshmi : समृद्धीची देवता असलेल्या गजलक्ष्मीच्या शिल्पाची परंपरा दोन हजार वर्षांपेक्षा जुनी

प्रणव पाटील

Related Stories