वर्क फ्रॉम ऑफिस, वर्क फ्रॉम होम की हायब्रीड; पर्याय कोणता? वर्क कल्चर कसं बदलत चाललंय?

विनोद बिडवाईककोविडमुळे आवश्यक ठरलेल्या वर्क फ्रॉम होमपासून सुरू झालेला कार्यसंस्कृतीचा प्रवास आता हायब्रीड वर्क मॉडेलपर्यंत येऊन ठेपला आहे. सध्यातरी हे हायब्रीड मॉडेल चर्चेत आहे आणि उभयपक्षी –कंपन्यांच्या आणि त्यांच्या कर्मचाऱ्यांच्या फायद्याचे ठरत असल्याचे दिसते आहे. .एका बहुराष्ट्रीय कंपनीत मानव संसाधन विभागाचा प्रमुख असताना ‘वर्क फ्रॅाम होम’ या विषयावर खूप चर्चा होत होती. ही गोष्ट कोरोनाच्या आधीची आहे. काही तंत्रज्ञान कंपन्यांनी ‘रिमोट वर्क’ अथवा ‘वर्क फ्रॅाम होम’ची (घरून किंवा जिथे आहात तिथून काम करण्याची) संकल्पना आधीच अमलात आणली होती. अर्थात तेव्हा वर्क फ्रॅाम होम ही आवश्यकता म्हणून नव्हे, तर कर्मचाऱ्यांना फ्लेक्झिबिलिटी असावी म्हणून अमलात आणली गेली होती. रिमोट वर्क ही तशी नवीन कल्पना नाही, परंतु कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर वेगवेगळ्या संस्थांनी ती एक आवश्यकता म्हणून अवलंबली इतकेच. पंचेचाळीस वर्षांपूर्वी, १९७९मध्ये, आयबीएमने टेलीकम्युनिकेटिंग नावाने ही कल्पना अमलात आणली. या प्रयोगामुळे आयबीएमला आर्थिक फायदा निश्चितच झाला, त्यानंतरच्या काळात अमेरिका, युरोप आणि आशियायी देशांत बऱ्याच कंपन्यांनी हा प्रयोग करायला सुरुवात केली.अर्थात तोपर्यंत रिमोट वर्क अथवा वर्क फ्रॉम होम फक्त टेक कंपन्यांमधील कर्मचाऱ्यांसाठी योग्य आहे, उत्पादन करणाऱ्या कारखान्यांना हे शक्यच नाही, असेच समजले जात होते. या पार्श्वभूमीवर त्या बहुराष्ट्रीय कंपनीत आम्ही वर्क फ्रॉम होमची कल्पना आमच्या पॉलिसी मॅन्युअलमध्ये समाविष्ट केली. अर्थात एखाद्याला घरून काम करायचे असेल तर त्यासाठी असंख्य प्रीकंडिशन्स– पूर्वअटी -होत्या.चार वर्षांपूर्वी, २०२०च्या सुरुवातीलाच जगभर कोरोनाचा उद्रेक सुरू झाला. पसरणारा विषाणू रोखण्यासाठी जगभरातल्या बहुतांशी देशांनी लॉकडाउन जाहीर केले. लॉकडाउनचा कालावधी वाढत जातो आहे हे उद्योगजगताच्या जसे लक्षात आले, तशा मात्र रिमोट वर्क आणि वर्क फ्रॉम होमच्या कल्पनेबाबत पुन्हा चर्चा व्हायला लागल्या आणि कोरोनाने जगाला ती कल्पना स्वीकारायला लावली. त्याकाळात मी एका स्वीडीश बहुराष्ट्रीय कंपनीमध्ये एचआर विभागाचा प्रमुख म्हणून काम बघत होतो. कंपनीने अचानक कंट्री क्रायसिस मॅनेजमेंट कमिटीची जबाबदारी माझ्या खांद्यावर टाकली. कल्पनेच्या पलीकडील वेगाने बदलणाऱ्या त्या परिस्थितीत आम्ही सर्व कर्मचाऱ्यांना घरून काम करण्यासाठी लॅपटॉपची व्यवस्था करून दिली, वाय-फायचे डोंगल दिले किंवा ब्रॉडबॅण्ड इंटरनेटची व्यवस्था केली. फक्त पाच दिवसांत आम्ही कंपनीचे कामकाज जवळपास सुरळीत म्हणता येईल अशा पद्धतीने सुरू केले. सरकारकडून फॅक्टरी चालवण्याची परवानगी घेऊन कमीतकमी कामगारांच्या उपस्थितीत काम सुरू झाले.याच काळात इतरही बहुसंख्य कंपन्यांनी वर्क फ्रॉम होम संकल्पना स्वीकारून त्यानुसार अंमलबजावणी सुरू केली होती. मात्र हे सर्व फक्त व्हाइट कॉलर म्हणजे ऑफिसमध्ये बसून काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांसाठीच शक्य झाले. फॅक्टरीमध्ये काम करणारे कामगार, ग्राहककेंद्रीत सेवा देणारे कर्मचारी, अत्यावश्यक सेवांमधले कर्मचारी या सगळ्यांसाठी वर्क फ्रॉम होम अशक्यच होते. .कोविडच्या संकटातून आपण सर्वजण तावून सुलाखून निघालो खरे, पण वर्क फ्रॉम होमवरच्या चर्चा सुरूच राहिल्या. चर्चांचा रोख आता महासाथीनंतर कर्मचाऱ्यांना पुन्हा ऑफिसांत बोलवावे की त्यांनी घरूनच काम करावे असा होता. कितपत वर्क फ्रॉम होम असावे, हायब्रीड म्हणजे आठवड्यातले काहीच दिवस ऑफिसमध्ये येऊन काम करायचे आणि उरलेले दिवस घरांतूनच काम करायचे अशी पद्धत असावी का यावर चर्चा रंगवल्या गेल्या. या विषयावर मोठमोठ्या कॉन्फरन्सेस झाल्या आणि कित्येक रिसर्च पेपर लिहिले गेले.मोठ्या शहरातील वाहतुकीचे प्रश्न, खराब रस्ते, ऑफिसला जाताना आणि पुन्हा घरी येताना होणारा मनस्ताप, येण्याजाण्यावर होणारा खर्च या सर्वांचा विचार केला जाऊ लागला आणि वर्क फ्रॉम होम कसे प्रॉडक्टिव्ह आहे, कंपनी आणि कर्मचारी दोघांच्याही दृष्टीने कसे फायद्याचे आहे यावर अनेक गृहीतके मांडली गेली. मात्र ही सर्व गृहीतके, चर्चा फक्त ऑफिसांमधून काम करणाऱ्यांनाच लागू आहेत हे मात्र लक्षात ठेवायला हवे.साथ ओसरून जनजीवन पूर्वपदावर आल्यावर मात्र वर्क फ्रॉम होमचे फायदे आणि तोटे या दोन्हींचा विचार व्हायला लागला, वर्क फ्रॉम होममुळे कर्मचाऱ्यांच्या उत्पादकतेमध्ये २४ ते ३० टक्के वाढ होते, असे काहींनी निदर्शनास आणून दिले. घरून काम करणारे लोक ऑफिसातून काम करणाऱ्या लोकांच्या तुलनेत १०० टक्के आनंदी असतात, असे सांगणारे सर्वेक्षण एका नामवंत नियतकालिकाने प्रसिद्ध केले. ७७ टक्के कर्मचाऱ्यांना घरून काम करत असताना आपण अधिक चांगले काम करतो; आपली प्रॉडक्टिव्हिटी वाढते, असे वाटायला लागले. त्याचबरोबर वर्क लाइफ बॅलन्सही साधता आला असे अनेकांचे मत झाले. थोडक्यात -अधिक उत्पादकताअधिक आनंदी कर्मचारीयोग्य ते मनुष्यबळ मिळण्यासाठी एक आमिषवर्क लाइफ बॅलन्सकर्मचाऱ्यांना कार्यालयात येण्याजाण्याच्या वेळेत बचतअशा आणि इतरही काही घटकांमुळे कर्मचाऱ्यांच्या उत्पादकतेवर सकारात्मक परिणाम ह्या गृहीतकाच्या आधारावर बऱ्याचशा कर्मचाऱ्यांनी आणि कंपन्यांनीही वर्क फ्रॉम होमला पसंती देण्याचे ठरवले.ही सर्व गृहीतके ग्राह्य धरत असताना बरेचसे संबंधीत मानवी स्वभाव मात्र विसरले. लोक घरून काम करण्याचे फायदे घेत असताना, काहींनी त्याचा गैरफायदा घ्यायचाही प्रयत्न केला. मूनलाइटिंग म्हणजे एकाच वेळी अनेक कंपन्यांसोबत काम करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. असे एक प्रकरण लक्षात आल्यानंतर एका प्रसिद्ध टेक कंपनीने एकाचवेळी तिनशे लोकांना कामावरून कमीही केले. .वर्क फ्रॉम होममुळे होणाऱ्या/ होत असलेल्या फायद्यांसोबत अचानक भयंकर तोटेही दिसू लागले.सतत घरी राहण्यामुळे नवराबायकोंची भांडणे वाढली, महिलांवरचा कामाचा ताण वाढला, घरांतील छोटी-मोठी कामे कोणी आणि कशी करावीत यावर वाद होऊ लागले. त्याचबरोबर आणखीही काही गोष्टी घडायला लागल्या, उदाहरणार्थ एकटेपणा, कर्मचाऱ्यांचा ऑफिससाठी होणारा खर्च (उदा. ब्रॉडबॅण्ड), कामाचे तास वाढले, प्रकृतीच्या तक्रारी वाढल्या, आपल्याकडील घरे ऑफिसच्या कामासाठी अयोग्य असल्यामुळे डिस्ट्रॅक्शन्स वाढली. कंपनीतील सहकाऱ्यांना भेटणे दुरापास्त झाले त्यामुळे टीम बॉण्डिंग कमी व्हायला लागले आणि एकंदरीत कंपनीच्या कार्यसंस्कृतीवर नकारात्मक प्रभाव पडायला लागला, काही कर्मचाऱ्यांनी आपले स्वतःचे व्यवसाय सुरू केले. असे अजून बरेच काही.कोविडच्या काळात ऑफिससाठी घेतलेल्या जागा सोडून देणे वगैरे उपाय करत कंपन्यांनी ऑफिसच्या खर्चात बचत केली हे खरे असले, तरी काही प्रमाणात ह्या सर्व गोष्टींचे नकारात्मक परिणाम जाणवायला लागले. परिणामी बऱ्याच कंपन्यांनी हायब्रीड वर्किंगचा फंडा अमलात आणायला सुरुवात केली. तीन दिवस घरून आणि दोन दिवस ऑफिसमध्ये येऊन काम करण्याचे आदेश निघाले. हे होईपर्यंत काही कर्मचाऱ्यांनी आधीच आपापल्या गावांकडे प्रस्थान केले होते. त्यांना मात्र ही हायब्रीड पद्धत अशक्य वाटू लागली. शिवाय कित्येक लोकांची ऑफिसला जाण्याची सवयच मोडलेली होती त्यामुळेही बऱ्याचजणांना हायब्रीड वर्किंग गैरसोयीचे वाटू लागले. मग काही कर्मचाऱ्यांनी तर निव्वळ ऑफिसला जाण्याची सक्ती नको म्हणून जॅाब सोडले. कित्येक टेक कंपन्यांनी त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना ऑफिसला येणे या मुद्द्यावरून अल्टिमेटमही दिले. .खरेतर हायब्रीड वर्किंग हे भविष्य आहे. संपूर्णपणे घरून किंवा जिथे आहोत तिथून काम करण्यापेक्षा हा हायब्रीड मोड केव्हाही चांगला. कंपन्या आपल्या परीने योग्य ते टॅलेंट टिकवण्यासाठी काही प्रयोग करू पाहात आहेत. यामध्ये कंपन्यांचा बऱ्यापैकी फायदाही आहे. याचाच भाग म्हणून अनेक कंपन्या हायब्रीड मोडचे बरेचसे प्रकार अमलात आणताना दिसत आहेत. पण त्याकडे वळण्यापूर्वी कंपन्यांना काय फायदा झाला ते बघू.ऑफिससाठीच्या जागेतील गुंतवणूक, ऑफिसचे भाडे, ऑफिसवरील खर्च वाचले.काही कंपन्यांनी हॉट डेस्किंगची कल्पना अमलात आणली म्हणजे कोणालाही एकचएक अशी जागा असाइन केलेली नाही. ज्यादिवशी ऑफिसला येणार त्यादिवशी आपल्यासाठी डेस्क बुक करायचा.कर्मचाऱ्यांवर होणारा खर्च कमी झाला. उद्या. चहा कॉफी, कॅंटीन, ट्रान्सपोर्ट वगैरे.आता मात्र अनेक अनुभवांतून शहाणपणा शिकत काही कंपन्यांनी हायब्रीड मॉडेल अमलात आणले आहे. उदाहरणार्थ-कर्मचारी त्यांच्या दैनंदिन प्राधान्यक्रमाच्या आधारे त्यांच्या कामाचे तास आणि स्थान निवडू शकतात. मीटिंग अथवा महत्त्वाच्या कारणांसाठी मात्र कर्मचाऱ्यांना कंपनी कधीही बोलावू शकते. काही कंपन्यांनी एकच मोठे ऑफिस ठेवण्याऐवजी शहारातील वेगवेगळ्या भागात ऑफिसची सुविधा उपलब्ध करून दिली. जवळच्या ऑफिसात जाणे त्यामुळे शक्य होऊ लागले.कार्यालयीन आणि दूरस्थपणे काम करण्यासाठी कर्मचाऱ्यांचे पूर्वनिश्चित वेळापत्रक असते. त्यामुळे कंपनीने अथवा विभाग प्रमुखांनी ठरवलेल्या वेळापत्रकानुसार कर्मचाऱ्यांनी ऑफिसमध्ये येणे आवश्यक असते.काही कंपन्या कर्मचाऱ्यांना संपूर्णपणे स्वातंत्र्य देतात. कोठून काम करायचे, कधी ऑफिसला यायचे हे कर्मचारी स्वतः ठरवू शकतो.एकंदरीत सध्यातरी बऱ्याच उद्योग-व्यवसायांमध्ये संपूर्णपणे घरात राहून काम करण्यापेक्षा हायब्रीड वर्क मॉडेल कंपन्या आणि कर्मचाऱ्यांच्या दृष्टीने जास्त सोयीचे आणि फायद्याचे ठरत असल्याचे दिसते आहे. काही दिवस ऑफिस आणि काही दिवस घरून काम ही पद्धत कर्मचाऱ्यांना योग्य ती फ्लेक्झिबिलिटी देते, शिवाय संस्थेच्या कार्यसंस्कृतीच्या दृष्टीनेही हायब्रीड वर्क अधिक प्रभावी ठरते आहे. .कोविडमुळे आवश्यक ठरलेल्या वर्क फ्रॉम होमपासून सुरू झालेला कार्यसंस्कृतीचा प्रवास आता हायब्रीड वर्क मॉडेलपर्यंत येऊन ठेपला आहे. सध्यातरी हे मॉडेल चर्चेत आहे आणि उभयपक्षी –कंपन्यांच्या आणि त्यांच्या कर्मचाऱ्यांच्या फायद्याचे ठरत असल्याचे दिसते आहे. हायब्रीड वर्क मॉडेलचे कर्मचाऱ्यांच्या दृष्टीनेकाही फायदेयोग्य पद्धतीने वर्क लाइफ बॅलन्स ः कर्मचारी त्यांच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक उद्दिष्टांसाठी समान वेळ देऊ शकतात.सुधारित उत्पादकता आणि कार्यक्षमता ः फ्लेक्झिबिलिटी आणि बदलते वातावरण यामुळे कर्मचारी त्यांच्या कामावर लक्ष केंद्रित करू शकतात.ऑफिसला येण्याजाण्याच्या खर्चात बचत होते आणि वेळही वाचत असल्याने मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीने ते लाभदायक ठरते.सहकाऱ्यांना भेटल्यामुळे एकटेपणाची जाणीव कमी होऊन आपण मोठ्या समूहाचा भाग आहोत याची जाणीव कायम राहते.अर्थातच कंपन्यांनाही या पद्धतीचे फायदे होऊ शकतात. उदाहरणार्थ-वाढीव उत्पादकता आणि कार्यक्षमता. परिणामी वाढीव उलाढालऑफिसच्या जागेमध्ये आणि द्याव्या लागणाऱ्या भाड्यामध्ये बचत, म्हणजे नफ्यात वाढआपली कार्यसंस्कृती रुजविण्याची संधीमात्र यासाठी वेगवेगळ्या प्रकारच्या आणि सुरक्षित तंत्रज्ञानासाठी गुंतवणूक आवश्यक ठरते.----------------------------.पृथ्वी नावाची ठेव पुढच्या पिढीच्या हातात सोपविताना..! पंचावन्नाव्या वसुंधरा दिनाच्या निमित्ताने... .ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

वर्क फ्रॉम ऑफिस, वर्क फ्रॉम होम की हायब्रीड; पर्याय कोणता? वर्क कल्चर कसं बदलत चाललंय?

विनोद बिडवाईक

Related Stories