औद्योगिकनगरी ते शिक्षणातील अग्रगण्य ज्ञानपंढरी

पिंपरी चिंचवड शहाराने गेल्या चार दशकांत शैक्षणिक क्षेत्रात मोठी प्रगती केली आहे. ती पाहता हे शहर काळाची गरज ओळखून नव्या पिढीतील विद्यार्थ्यांसाठी योग्य वाटचाल करत असल्याचे दिसत आहे. १९८० च्या दशकातील मर्यादित, संसाधनांअभावी असलेल्या शिक्षण व्यवस्थेपासून आजच्या जागतिक दर्जाच्या ज्ञान केंद्रापर्यंतचा हा प्रवास प्रेरणादायी आहे. सशक्त शैक्षणिक पायाभूत सुविधा, तंत्रज्ञानाची जोड आणि सतत वाढत्या ‘ॲसपिरॅशनल सोसायटी’ अर्थात महत्वकांक्षी समाजामुळे पिंपरी चिंचवड हे शहर पुढील दशकात देशातील एक अग्रगण्य शिक्षण केंद्र म्हणून ओळखले जाईल, यात शंका नाही.
- डॉ. संदीप पाचपांडे, चेअरमन, एएसएम ग्रुप ऑफ इन्स्टिट्युशन्स
-----------------------
उद्योगनगरीत औद्योगिक शिक्षण मंडळाने १९८२ च्या आसपास सर्वप्रथम तांत्रिक शिक्षण, प्रशिक्षणाची मुहूर्तमेढ रचली. त्यानंतर गेल्या ४३ वर्षांत विविध संस्थांनी त्यापासून प्रेरणा घेत पिंपरी चिंचवड शहराच्या शैक्षणिक क्षेत्रात केजी टू पीजी आणि संशोधन आदी विषयात चांगले योगदान दिले आहे. पिंपरी चिंचवड हे आज राज्यातील सर्वात वेगाने विकसित होणारे ‘एज्युकेशन हब’ म्हणून ओळखले जाते. औद्योगिक उत्पादन, आयटी क्षेत्र, कामगारांचे वास्तव्य आणि आधुनिक नागरी विकासाचे नियोजन या सर्वांचा सकारात्मक परिणाम शहराच्या शैक्षणिक प्रगतीत दिसून येतो. गेल्या चार दशकांमध्ये या शहरातील शिक्षण व्यवस्थेची गुणवत्ता, व्याप्ती आणि उपलब्धता यामध्ये झालेला बदल लक्षवेधी आहे. ‘एआय’च्या युगात एक पाऊल पुढे जाताना आज जागतिक दर्जाची विद्यापीठे, तंत्रज्ञान संस्था आणि व्यावसायिक महाविद्यालये विद्यार्थ्यांसाठी चांगली शैक्षणिक व्यवस्था राबवत आहेत. हा प्रवास ‘कारखान्यांच्या शहरातून ज्ञाननगरीकडे’ असा सुरू आहे.

औद्योगिक शिक्षण मंडळाची स्थापना
औद्योगिक शिक्षण मंडळाचे संस्थापक व तथा तंत्रज्ञान शिक्षण महर्षी ------------------------ पाचपांडे यांनी १९८०-९० च्या दशकात तत्कालीन मोजक्या संसाधनांतून या शहरातील पहिल्या तंत्रशिक्षण संस्थेचा पाया घातला. त्यावेळी पिंपरी चिंचवड हे प्रामुख्याने कामगार, स्थलांतरितांचे आणि औद्योगिक वसाहतींचे शहर होते. शिक्षणाच्या संधीही फार मर्यादित होत्या. शालेय शिक्षणाच्या बहुतांश शाळा महानगरपालिका आणि स्थानिक मंडळांच्या होत्या. त्या आजही सुरू असून नावारूपाला आल्या आहेत. मात्र, त्यावेळी बहुतांश या शाळा मराठी माध्यमाच्याच होत्या. त्यामुळे जागतिक पटलावरील औद्योगिक स्थित्यंतराचा बदलात इंग्रजीचे अनन्यसाधारण महत्व पाहता मराठी विद्यार्थी गुणवत्ता अन् क्षमता असूनही मागे पडल्याचे वास्तव आहे. त्याकाळात वर्गखोल्यांची कमतरता, मर्यादित ग्रंथालये, क्रीडा सुविधाही कमी होत्या. अशा प्रतिकूल परिस्थितीत अध्ययन-अध्यापनात नावीन्य, प्रयोगशीलता आणि तंत्रज्ञानाचा वापर जवळपास तुरळकच होता. उच्चशिक्षणाबाबत या शहरातील महाविद्यालयांत कला, वाणिज्य शाखा होत्या. त्यामानाने, विज्ञान व तंत्रज्ञानाशी संबंधित महाविद्यालये फारच थोडी. अभियांत्रिकी, व्यवस्थापन, विधी, वैद्यकीय, आर्किटेक्चर, संगणक विज्ञान आदी विषयांसाठी विद्यार्थ्यांना मुंबई किंवा पुण्यात जावे लागत असे.

मर्यादित आयटीआय केंद्रे
औद्योगिक प्रशिक्षणासाठी आयटीआय केंद्रे महत्वाची; पण त्यांची संख्या त्या काळात कमी होती. भोसरी एमआयडीसीमुळे ही कामगारनगरी झाली. त्यामुळे येथील कामगारांच्या मुलांचे शिक्षण हे एक मोठे आव्हान होते. शहरात कायमस्वरूपी वास्तव्यास राहू पाहणाऱ्या स्थलांतरितांची संख्या वाढत गेली. त्यामुळे कामगारांच्या कुटुंबात शैक्षणिक वातावरण नसणे, आर्थिक संकटे आणि भाषेच्या अडचणी या समस्या होत्या. शिक्षणापेक्षा कमाई महत्वाची मानली जाई. त्यामुळे शाळा-महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांमध्ये गळतीचे प्रमाण (ड्रॉप-आउट) तुलनेने खूप जास्त होते.

आधुनिक, स्पर्धात्मक काळ
२००० नंतरचा काळ हा आधुनिक, स्पर्धात्मक आणि जागतिक शिक्षण केंद्रित झाला आहे. आजच्या पिंपरी चिंचवड शहर आणि परिसराकडे पाहिल्यास ते शिक्षणात आत्मनिर्भर आणि प्रगत म्हणून वेगळी ओळख निर्माण केलेले प्रमुख शहर ठरले आहे. आधुनिक
शाळात राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे शिक्षण देण्याची व्यवस्था मजबूत झाली आहे. सीबीएसई, आयसीएसई, आयजीसीएसई, आयबी अशा विविध बोर्डांच्या शाळांची वाढ हे प्रगतीचे प्रतिबिंब दर्शवत आहे. काळाची गरज असलेल्या डिजीटल क्लासरूम, स्मार्ट बोर्ड, रोबोटिक्स, एआय लॅब, भाषा लॅब या नव्या शैक्षणिक सेवासुविधा आता शैक्षणिक संस्थांच्या वर्गात विद्यार्थ्यांना आकर्षित करू लागल्या आहेत.

उच्च, तंत्रशिक्षणात क्रांतिकारी वाढ
शहरात आता विविध क्षेत्रांतील महाविद्यालयांचे जाळे निर्माण झाले आहे. अभियांत्रिकी, वैद्यकीय व निमवैद्यकीय, औषधनिर्माणशास्त्र, आर्किटेक्चर, व्यवस्थापन, कला, वाणिज्य, विज्ञान, पदविका आणि तंत्रनिकेतन (पॉलिटेक्निक) संस्थांचे मोठे जाळे सुमारे दहा लाख विद्यार्थ्यांना साद घालत आहे. पीसीएमसी आणि एमआयडीसी मधील मोठ्या कंपन्यांमुळे कौशल्य विकास, प्रगत आणि कॉर्पोरेट प्रशिक्षण केंद्रे यांची मागणी वाढली आहे. विविध अभिमत विद्यापीठांची कॅम्पसेस, त्यांची संशोधन केंद्रे, स्टार्टअप इन्क्युबेशन लॅब्स अशा वास्तववादी पूरक प्रशिक्षण अनुभव युवा पिढीचा आत्मविश्वास भक्कम करणारा आहे. त्यामुळे पिंपरी चिंचवड शहरात ‘अभ्यास-नोकरभरती-उद्योजकता’ हे प्रगतीचक्र वेग घेत आहे.

शिक्षणाची भूमिका
कामगार वर्गातील बदल : पूर्वी जिथे शिक्षण दुय्यम होते. तिथे आज कामगार कुटुंबातील मुले माहिती तंत्रज्ञान, अभियांत्रिकी, वैद्यकीय क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर जात आहेत.

महिलांचा उच्च व तंत्र शिक्षणातील वाढलेला टक्का : स्त्री शिक्षणाचा दर्जा झपाट्याने वाढला आहे. महाविद्यालयांमध्ये मुलींचा सहभाग अनेक अभ्यासक्रमांत मुलांपेक्षा अधिक आहे. अध्ययनात त्या मुलांपेक्षा सरस कामगिरी करत आहेत.

स्थलांतरित विद्यार्थ्यांची प्रगती : विविध राज्यांतून आलेल्या कुटुंबांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून आर्थिक-सामाजिक उन्नती साधली आहे.

समस्या आणि आव्हाने : शैक्षणिक प्रगती असूनही या क्षेत्रासमोर अजूनही काही आव्हाने कायम आहेत. त्यात खासगी शिक्षणाचे वाढते खर्च, करिअरमधील स्पर्धेचा एकूण ताणतणाव, डिजीटल व्यसन, मोबाईलवरील अवलंबित्व, उच्च शिक्षणात नोकरीची (प्लेसमेंट)ची हमी नसणे हे काही प्रमुख मुद्दे आहेत. अर्थात अनेक संस्था आपापल्या स्तरावर खूप काही देण्याचा प्रयत्न करत आहेत. शिक्षण क्षेत्रात प्रदीर्घ काळ असलेले, व्यापक अनुभव आणि परदेशातील विद्यापीठांमध्ये पीएच.डी. प्राप्त मंडळी ही आता या संस्थाचे संचालक म्हणून व्यवस्थापन, तर अध्यापक, प्राध्यापक मंडळी ज्ञानदानाचे नियमन उत्कृष्टरित्या करत आहेत. शिक्षण आणि करिअरबाबत विद्यार्थी देखील आता अधिक सजग आणि परिपक्व झाले आहेत.

पालकांचा दृष्टिकोन व्यापक
शहर वेगाने बदलत आहे. पण सर्व स्तरांवर समान गुणवत्ता पोहोचण्यासाठी अजून प्रयत्न आवश्यक आहेत. त्यासाठी औद्योगिक शिक्षण मंडळाने ‘हॉलिस्टिक अप्रोच’चा उपाय स्वीकारला आहे. डिजीटल, ‘एआय’ युगातील शैक्षणिक अभ्यासक्रमांना येथे कला, क्रीडा, अध्यात्म आदी व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या मूलभूत सुविधा उपलब्ध करून देण्यावर भर दिला आहे. त्यामुळे विद्यार्थी आणि पालक यांचा शिक्षणाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन अधिक व्यापक व आश्वासक झाला आहे.