कलाकारांचा ‘आवाज’ जपण्याचे ध्येय

कलाकारांच्या कॉपीराइट संरक्षणासाठी सुंबरान आर्ट फाउंडेशन काम करत आहे. या फाउंडेशनने १५ ते २१ जानेवारी दरम्यान घोले रस्त्यावरील जवाहरलाल नेहरू ऑडिटोरियममध्ये ‘सुंबा आर्टफेस्ट २०२५’चे आयोजन केले आहे. तसेच राजा रविवर्मा आर्ट गॅलरीत प्रदर्शन भरविले आहे. या महोत्सवात येत्या शनिवारी (ता. २०) सायंकाळी पाच वाजता चर्चासत्राचे आयोजन केले आहे. त्यानिमित्त...
- चित्रा मेटे

स्वित्झर्लंडच्या फाइन आर्ट्स एक्स्पर्ट्स इन्स्टिट्यूटचे प्रमुख यान वॉल्थर यांनी २०१४ मध्ये इशारा दिला होता की, जगभर फिरणाऱ्या कलाकृतींपैकी निम्म्याहून अधिक बनावट आहेत. जवळजवळ १० वर्षांनंतर भारतातही हीच समस्या गंभीररीत्या समोर आली आहे. नक्कल करणे आणि कलाकारांच्या परवानगीशिवाय त्यांच्या कलाकृतींचा वापर करणे इतके सामान्य झाले आहे की, त्याचा परिणाम कलाकारांवर मानसिक ताण, उत्पन्नात घट आणि स्वतःची ओळख हरवल्याची वेदना अशा स्वरूपात दिसतो. हा तोटा फक्त पैशांचा नसतो. हाताने केलेली डिझाईन्स मोठ्या बाजारातील सजावटीत दिसू लागतात किंवा पारंपरिक नमुने परदेशात श्रेय न देता विकले जातात, तेव्हा कलाकारांना वर्षानुवर्षांची मेहनत आणि शैली हरवल्यासारखी वाटते. कधी-कधी चुकीच्या व्यक्ती पुरस्कार जिंकतात आणि एखाद्या कलाकाराने दशकभरात घडवलेली शैली काही मिनिटांत कॉपी करून वापरली जाते. अशी अनेक प्रकरणे न्यायालयापर्यंत पोहोचतच नाहीत.
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआय) या समस्येला नवी धार देत आहे. काही शब्द टाइप केले की, ‘एआय’वरील रेषा, पारंपरिक चित्र, बॉर्डर किंवा मधुबनी शैलीतील रंगयोजना सहज तयार करते. डिजिटल युगात अशा एआय निर्मित डिझाईन्सनी भरल्या आहेत, जी पाहायला हाताने रेखाटल्यासारखी वाटतात. अनेक कलाकारांना कायद्याची माहिती नसते आणि मंच नसतो, त्यामुळे त्यांचे नुकसान होते.
कायद्याचे संरक्षण नसेल तर कलाकारांना ओळख मिळत नाही आणि समुदाय आपला सांस्कृतिक वारसा गमावतो. भारतीय कॉपीराइट कायदा १९५७ कलाकृती तयार होताच त्याला स्वयंचलित संरक्षण देतो. हा कायदा अनधिकृत कॉपी थांबवतो, चुकीची सामग्री हटविण्याचा हक्क देतो, योग्य मोबदला सुनिश्चित करतो आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे नैतिक हक्क प्रदान करतो. कलाकाराला योग्य श्रेय मिळणे आणि त्याच्या कलाकृतीत विकृती होऊ न देणे, कलाकारांची प्रतिष्ठा त्यांच्या शैलीशी आणि दृश्यभाषेशी जोडलेली असल्याने हे हक्क महत्त्वाचे आहेत.
परंतु संरक्षणाची सुरुवात कलाकारांच्या स्वतःच्या जागरूकतेपासून होते. आपले काम नोंदवणे, डिजिटल फाइल्सवर वॉटरमार्क लावणे, करार स्पष्ट ठेवणे आणि आवश्यक तेथे कायदेशीर मार्गदर्शन घेणे हे पाऊल उचलणे आज अत्यावश्यक आहे. कॉपीराइटला देखील कलेइतकेच गांभीर्याने घेण्याची गरज आहे.
सुंबरान आर्ट फाउंडेशन कलाकारांच्या कॉपीराइट संरक्षणासाठी काम करत आहे. फाउंडेशन कलाकारांना ज्ञान, मार्गदर्शन आणि त्यांचा आवाज सुरक्षित ठेवण्यासाठी मंच उपलब्ध करून देत आहे. कायद्याचे ज्ञान देऊन आणि संस्कृतीबद्दल जागरूकता वाढवून सुबरान भारताच्या कला-परंपरा सुरक्षित ठेवण्याचे कार्य करत आहे.या परंपरा शतकांतील कौशल्य आणि समुदायांच्या स्मृतींनी घडलेल्या आहेत.
ही ध्येयपूर्ती ‘सुंबा आर्टफेस्ट २०२५’मध्ये प्रत्यक्ष अनुभवता येते. भारताच्या कलात्मक आत्म्याचा आठ दिवसांचा उत्सव. ज्येष्ठ चित्रकार व माझे वडिल कै. प्रा. रावसाहेब गुरव यांच्या स्मृतीला समर्पित हा महोत्सव आयोजित केला आहे. येथे आदिवासी कलाकार, विद्यार्थी आणि गुरू एकत्र येतात; लुप्तप्राय कला प्रकारांचे प्रदर्शन होते; कलाकारांना थेट विक्रीची संधी मिळते; आणि हक्क व ओळख यांवर खुल्या चर्चा घडतात. येत्या शनिवारच्या परिसंवादात लेखक चित्रा मेटे, जॉन डगलस, राम खरटमल, जितेंद्र सुतार, ॲड. केशव अय्यर व योगेश बद्दी सहभागी होणार आहेत.
सुंबा हे सांस्कृतिक घर आणि कलाकारांच्या हक्काचे व्यासपीठ बनते, जिथे कलाकारांचा आवाज आणि परंपरा जपणे हे एकच ध्येय आहे. कलाकारांचा आवाज जपणे म्हणजे संस्कृतीला आधार देणे.