उच्चशिक्षणासाठी मार्ग जर्मनीचा

प्रा. नितीन गुप्तेअमेरिका, ब्रिटन, ऑस्ट्रेलिया किंवा कॅनडा ह्या लोकप्रिय देशांच्या तुलनेत भारतीय विद्यार्थ्यांचा जर्मनीकडे ओघ गेल्या काही वर्षांत वाढला आहे. जर्मनीत शिकणाऱ्या परदेशी विद्यार्थ्यांत सर्वात मोठा वाटा भारतीय विद्यार्थ्यांचा आहे. (२०२४-२५: साधारण ६०,००० विद्यार्थी , २०२०-२१: ३३.८००, २०११-१२: ५७००). आज उच्च दर्जाचे शिक्षण, तसेच कमी फी, यामुळे जर्मनीचे आकर्षण वाढत आहे..कित्येक विद्यार्थी परदेशी शिक्षण घेण्याची आर्थिक जोखीम उचलतात, त्यामागे त्या देशात कायमस्वरुपी वास्तव्य करण्याचा सुप्त हेतू असतो. देशांतर करण्याच्या इच्छेने भारतीय विद्यार्थी आणि पदवीधारक सर्वप्रथम अमेरिकेस धाव घेतात. तरीही, सद्यःस्थितीत व्हिसा आणि कायम वास्तव्यासंबंधीच्या नवीन अमेरिकी धोरणामुळे जर्मनी हा एक उत्तम पर्याय ठरला आहे..पदवी पुरेशी नाही, कौशल्ये हवीच.जर्मनी आणि भारत यांतील कायम वास्तव्यासंदर्भातील २०२३ मधील करारानुसार जर्मनीची दारे तिथे शिक्षण घेऊन पुढे वास्तव्य करण्यासाठी भारतीय विद्यार्थ्यांसाठी खुली झाली आहेत. जर्मनीतील व्यवसायक्षेत्र सशक्त करणे हा त्यामागे एक हेतू आहे. अँग्लो-अमेरिकी आणि त्या धर्तीवर आधारलेली भारतातील शिक्षणपद्धती आणि जर्मनीमधील शैक्षणिक परंपरा आणि उपयोजन यात अंतर आहे. जर्मनीत महाविद्यालये अस्तित्वात नाहीत. विद्यापीठांमध्ये उपयोजित विज्ञान विद्यापीठांमध्ये पदवीपूर्व आणि पदव्युत्तर शिक्षण आणि संशोधनाच्या संधी उपलब्ध असतात..भर ज्ञाननिर्मितीवरह्या दोन्हीं शैक्षणिक संस्थांत ‘बॅचलर्स’ आणि ‘मास्टर्स’ ह्या पदव्या घेता येतात. तर डॉक्टरेट, डिप्लोमा इ. पदव्या केवळ विद्यापीठांत मिळवता येतात. विद्यापीठांचा भर ज्ञाननिर्मितीवर असतो (विज्ञान, सामाजिक विज्ञान, मानव्य विद्या शाखा इ.). आणि विशिष्ट व्यवसाय विद्यापीठातच शिकता येतात. (उदा. विधी, वैद्यकीय इ.). उपयोजित विज्ञान विद्यापीठे व्यावहारिक ज्ञानाशी सुसंगत अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देतात. उदा. इंजिनिअरिंग किंवा नर्सिंग अभ्यासक्रम. व्यावसायिक ज्ञान प्रदान करण्यासाठी तिथे ‘द्विस्तरीय’ अभ्यासक्रमही असतात. त्यात विद्यार्थी अर्धा काळ वर्गांमधील तासिकांत आणि अर्धा काळ एखाद्या कंपनी किंवा कारखान्यात प्रत्यक्ष कामात घालवतात. ही पद्धत शालेय शिक्षणातही राबवली जाते. ह्या द्विस्तरीय अभ्यासक्रमांमुळे व्यावसायिक जगात प्रवेश करण्याचा मार्ग सुकर होतो. जर्मनीतील व्यावसायिक क्षेत्रात ‘मास्टर्स’ या पदवीला मागणी आहे. त्यामुळे तिथे बॅचलर्सनंतर पुढे मास्टर्स करण्याचा निर्णय आधीच घ्यावा लागतो..जर्मन भाषेचे महत्त्वजर्मनीमध्येच घेतलेली मास्टर्स पदवी भविष्यातील स्थलांतराच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाची ठरते, याचे कारण त्या अभ्यासक्रमातील घटकांचा स्थानिक व्यावसायिक क्षेत्र आणि तिथल्या मागणीशी संबंध असतो. भारतात घेतलेली बॅचलर्स पदवी जर्मनीमध्ये मास्टर्स अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेण्यासाठी कित्येकदा पुरेशी असते; पण काही वेळेस भारतातील मास्टर्स पदवी असूनही, विशिष्ट विषयांत प्रावीण्य मिळवण्यासाठी आणि जर्मनीमधील नवीन वातावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी जर्मनीमध्ये पुन्हा मास्टर्स करून त्यात भर घालणे इष्ट ठरते. एखादा अभ्यासक्रम केवळ किंवा काही प्रमाणात जर्मन भाषेतून शिकवला जात असेल, तर त्यासाठी जर्मन भाषा येणे आवश्यक असते..पूर्ण वेळाचा बॅचलर्स अभ्यासक्रम कमीतकमी सहा सेमिस्टर (तीन वर्षे) आणि मास्टर्स अभ्यासक्रम चार सेमिस्टर (दोन वर्षे) चालतो. पण बहुधा त्यात काही सेमिस्टर किंवा वर्षे जास्त जाऊ शकतात. जर्मनीतील अभ्यासक्रम केवळ परीक्षा उत्तीर्ण होऊन पदवी मिळवणे, ह्यापुरते मर्यादित नसतात. व्यावसायिक कौशल्यांना तिथे जास्त महत्त्व दिले जाते. त्यासाठी ठरल्या वेळेपेक्षा अधिक वेळ लागू शकतो. एखादा अभ्यासक्रम निवडताना त्याची व्यावसायिक क्षेत्रातील मागणी हा एकच निकष पुरेसा नसतो. पण त्या अभ्यासक्रमासाठी स्वतःचे आधी घेतलेले शिक्षण ग्राह्य आहे की नाही हा विचार करणे महत्त्वाचे असते. जर्मनीत असंख्य अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत, उच्च शिक्षण देणाऱ्या एकंदर ४२६ शैक्षणिक संस्था (विद्यापीठे, उपयोजित विज्ञान विद्यापीठे, कला अकादमी) २२ हजारांहून अधिक अभ्यासक्रम राबवतात..साधारण तीन चतुर्थांश भारतीय विद्यार्थी MINT विषयांचा (Mathematics/गणित, Informatics/संगणकशास्त्र, Natural Sciences/विज्ञान आणि Technology/तंत्रज्ञान) अभ्यासक्रम निवडतात. ह्याच विषयांतील तज्ज्ञांना जर्मनीतील नोकरीच्या जगतात मोठी मागणी आहे. सतरा टक्के विद्यार्थी कायदा, सामाजिक विज्ञाने आणि वाणिज्य/व्यवसाय प्रशासन(MBA) शाखांमधील अभ्यासक्रम निवडतात..नर्सिंग/वैद्यकीय आणि शिक्षण शास्त्र ह्यांसारख्या शिक्षणक्रमांना देखील जर्मन व्यावसायिक जगात मागणी आहे. जर्मनीत शालेय आणि विद्यापीठीय शिक्षण सरकारी अखत्यारीत आहे. उच्चशिक्षण देणाऱ्या ४२६ संस्थांपैकी २७३ सरकारी आहेत. तेथील शैक्षणिक अर्हता व्यावसायिक जगात ग्राह्य मानली जाते. समान पद्धतीने केलेले आर्थिक अंदाजपत्रक, प्रवेशासंबंधीचे नियम, शिक्षणसंस्थांतील नोकऱ्यांबाबत धोरण ह्या सारख्या घटकांद्वारे शिक्षण आणि पायाभूत सुविधांमध्ये मापदंड घातल्यामुळे सरकारी विद्यापीठे समान गुणवत्तेची हमी देतात आणि विश्वासार्हतेला पात्र ठरतात. कित्येक अभ्यासक्रमांसाठी सरकारी विद्यापीठांमध्ये शैक्षणिक फी आकारली जात नाही..जर्मनीत ११५ खासगी उपयोजित विज्ञान विद्यापीठे आहेत. ती व्यावसायिक जगाशी संलग्न असतात. परंतु इंग्रजी-भाषिक देशांतील पद्धतीप्रमाणे त्यांचा दर्जा आणि पत उच्च मानली जात नाही. व्यावसायिक क्षेत्रात खासगी विद्यापीठांतून मिळालेल्या शैक्षणिक अर्हता बरेचदा ग्राह्य मानल्या जात नाहीत. खासगी विद्यापीठे मोठी फी आकारतात. ह्या अनुषंगाने खासगी विद्यापीठांची निवड करताना काळजी घेणे गरजेचे आहे. पदव्यांची ग्राह्यता, अध्यापनाची गुणवत्ता आणि शिक्षणक्रमाचा आवाका, परिसर, व्यावसायिक जगाशी संलग्नता, शिक्षण पूर्ण झाल्यावर नोकरीची हमी इत्यादी बाबींची सखोल पडताळणी आधीच करून घ्यायला हवी..खाजगी विद्यापीठे जरी खाजगी उद्योगक्षेत्राशी निगडित असली आणि ती त्यांच्याशी संलग्न असलेल्या कंपन्यांमध्ये लागणाऱ्या विशिष्ट कामांसाठी विद्यार्थ्याना प्रशिक्षण देऊन तिथे नोकरीच्या संधी उपलब्ध करून देत असल्या, तरीही अशा संधी उपलब्ध झाल्या नाहीत तर मात्र त्या अभ्यासक्रमाला आणि सर्टिफिकेटांना काही मूल्य उरत नाही. खासगी विद्यापीठांत प्रवेशअटी शिथिल असतात आणि काही विषय फक्त खासगी विद्यापीठांतच शिकता येतात. उदा. इवेंट मॅनेजमेंट. तिथे विद्यार्थी संख्यादेखील कमी असते त्यामुळे त्यांना मार्गदर्शन करणे साहजिकच सुकर होते, हा सुद्धा एक फायदा आहे. परंतु, प्रत्यक्षात ते तसे केले जाते का, ह्या बद्दल आधीच माहिती काढायला हवी..‘बॅचलर्स’ आणि ‘मास्टर्स’एकंदर २२ हजार अभ्यासक्रमांपैकी १५०० पेक्षा जास्त ‘बॅचलर्स’ आणि ‘मास्टर्स’ अभ्यासक्रम इंग्रजीतून शिकवले जातात. त्यांच्यासाठी फी मोजावी लागते की ते विनामूल्य असतात, हे त्या त्या विद्यापीठावर अवलंबून असते. इंग्लिश भाषेतून शिकवले जाणारे अभ्यासक्रम भारतीय विद्यार्थ्यांत लोकप्रिय आहेत, कारण जर्मन भाषेचे ज्ञान ही विद्यापीठांची पूर्वअट इथे नाही. मात्र, शिक्षण संपल्यानंतर नोकरीचा शोध घेण्यासाठी आणि एकूणच कामाच्या ठिकाणी जर्मन भाषा अवगत असणे अपरिहार्य ठरते. नाही तर नोकरीच्या संधी फक्त जर्मनीतील आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांपुरत्या मर्यादित राहतात आणि सामाजिक संबंधही फक्त इंग्लिशभाषिक परदेशी लोकांपुरतेच सीमित राहतात, तसेच शहरातील सांस्कृतिक जीवनात भाग घेणे शक्य होत नाही..शिष्यवृत्ती परीक्षेची शोकांतिका.भारतात बॅचलर्स किंवा मास्टर्स केल्यानंतर जर्मन विद्यापीठात अर्ज करण्याआधी ६ ते ९ महिने जर्मन शिकणे सयुक्तिक ठरते. कित्येक जर्मन विद्यार्थी १२-१३ वर्षे शालेय शिक्षण घेतल्यानंतर वयाच्या २६ किंवा ३०व्या वर्षी त्यांचं विद्यापीठीय शिक्षण पूर्ण करतात. त्या दरम्यान ते व्यावहारिक जीवनाचा अनुभव मिळण्यासाठी अप्रेंटिसशिप, इंटर्नशिप किंवा नोकरी करतात..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

उच्चशिक्षणासाठी मार्ग जर्मनीचा

Related Stories