निष्पक्षता आणि सचोटीची शतकी वाटचाल

डॉ. अजय कुमारकेंद्रीय लोकसेवा आयोग शतकमहोत्सवी वर्षात पदार्पण करत आहे. गेल्या शतकभराच्या कालखंडातील या संस्थेच्या उत्क्रांतीची गाथा ही केवळ एक संस्थात्मक इतिहास नाही, तर भारताच्या निष्पक्षता, विश्वास आणि सचोटीवर असलेल्या खोल निष्ठेचे प्रतिबिंब आहे..भारतीय लोकशाहीच्या प्रवासात केंद्रीय लोकसेवा आयोगाचे स्थान महत्त्वाचे आहे. केंद्रीय नागरी सेवांमधील अधिकाऱ्यांची भर्ती प्रक्रिया, पदोन्नती आणि शिस्त लावण्याच्या दृष्टीने केंद्रीय लोकसेवा आयोगाला महत्त्वाची भूमिका सोपवण्यात आली. त्यामुळे गेल्या शतकभराच्या कालखंडातील या संस्थेच्या उत्क्रांतीची गाथा ही केवळ एक संस्थात्मक इतिहास नाही, तर भारताच्या निष्पक्षता, विश्वास आणि सचोटीवर असलेल्या खोल निष्ठेचे प्रतिबिंब आहे..अगदी घटनात्मक निर्मिती होण्यापूर्वी, उच्च नागरी सेवांमध्ये परदेशातील भरती प्रक्रियेवर देखरेख करण्यासाठी एका स्वतंत्र आयोगाची स्थापना करण्याची कल्पना प्राबल्याने मूळ धरू लागली होती. सरकार बदलत राहिले तरी प्रशासनाची फळी निष्पक्ष, व्यावहारिक पातळीवर आणि घटनेची नीतिमूल्ये केंद्रस्थानी ठेवून कार्य करणारी असेल असा विचार करुन घटनासभेच्या नेत्यांनीही स्वतंत्र लोकसेवा आयोगाच्या कल्पनेला पाठिंबा दिला.नागरी सेवांमधील भरती संपूर्णपणे कार्यकारी मंडळाच्या निर्णयक्षमतेवर सोपवता येणार नाही, कारण त्यामुळे त्याला राजकीय स्वरूप प्राप्त होऊ शकते. त्यामुळेच घटनेच्या भाग XIV मध्ये, कलम ३१५ ते ३२३ मध्ये, संघ आणि राज्य सार्वजनिक सेवा आयोगांना विशेष दर्जा दिलागेला . त्यांचे स्वातंत्र्य आणि स्वायत्तता अबाधित राहावी, असे ठरविण्यात आले. भरती प्रक्रिया, पदोन्नती आणि शिस्तीशी संबंधित प्रकरणे भयमुक्त तसेच पक्षपातमुक्त असावीत, यासाठी असे करण्यात आले. त्यामुळेच गुणवत्ता, विश्वास आणि सचोटी या मूल्यांच्या पायावर आजदेखील ही संस्था ताठ उभी आहे..भरतीसाठी खुल्या स्पर्धापरीक्षा १८५०पासून घ्यायला सुरुवात झाली असली तरी त्या परीक्षा ब्रिटिश नागरी सेवा आयोगाच्यामार्फत लंडनमध्ये घेतल्या जात असत. भारतीय नागरीसेवेसाठी स्पर्धा परीक्षा ब्रिटिश नागरी सेवेच्या आधी अनेक वर्षे होती. या परदेशातील परीक्षांमुळे भारतीय इच्छुकांची गैरसोय होत असे. अडचणी असूनही, काही भारतीयांनी भारतीय नागरी सेवेत प्रवेश केला आणि स्वातंत्र्यलढ्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. भारतीय नागरी सेवेत प्रवेश करणारे पहिले भारतीय सत्येंद्रनाथ टागोर (१८६३), आर.सी. दत्त (१८६९), सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी (१८६९) यांच्यासह इतर काही जणांनी सुरुवातीच्या काळात या सेवेत प्रवेश केला. ब्रिटन आणि भारतात एकाचवेळी या परीक्षा घेतल्या जाव्यात, ही भारतीय नेतृत्वाने केलेली मागणी ब्रिटिश सत्ताधाऱ्यांच्या कानावर पडली. पहिल्या महायुद्धानंतर लोकसंख्याशास्त्रीय संतुलन निर्माण झाले असले तरी, नागरी सेवा वसाहतवादी धोरणाचे एक साधन राहिले. मात्र भारतात स्वतंत्र लोकसेवा आयोगाचा पहिला उल्लेख भारत सरकार कायदा, १९१९ मध्ये आढळतो, तत्पश्चात ऑक्टोबर १९२६ मध्ये १९२४च्या ‘ली आयोगा’च्या शिफारशींनुसार लोकसेवा आयोग म्हणून त्याची स्थापना करण्यात आली. आरंभीच्या काळात सर रॉस बार्कर यांच्या नेतृत्वाखालील या संस्थेला अतिशय निवडक कार्य प्रदान केली होती आणि वसाहतवादी राजवटीत तो एक सावध प्रयोग होता. १९३५ मध्ये भारतीयांना प्रशासनात अधिक मोठी भूमिका देण्याच्या दिशेने एक पाऊल पुढे टाकण्यात आले आणि त्याची पुनर्रचना `संघ लोकसेवा आयोग’ म्हणून करण्यात आली. प्रजासत्ताक झाल्यानंतर आयोगाला घटनात्मक दर्जा प्राप्त झाला. ही ऐतिहासिक उत्क्रांती लोकशाही संस्थांवरील वाढता विश्वास सिद्ध करते. नागरी सेवा परीक्षेपासून ते अभियांत्रिकी, वन, वैद्यकीय, सांख्यिकी आणि इतर सेवांसारख्या विशेष सेवांपर्यंतचे काम आयोग करतो..Pune News : जिल्हा परिषदेची शाळा ठरली जगातील सर्वोत्तम; जालिंदरनगरच्या शाळेला मिळणार एक कोटी रुपये.परीक्षांचे पावित्र्यप्रश्नपत्रिका तयार करण्यापासून ते देशभरात परीक्षा सुरळीत पार पडेपर्यंत परीक्षांचे पावित्र्य पाळले जाते. गोपनीयता या प्रक्रियेच्या केंद्रस्थानी आहे. राजकीय किंवा बाह्य दबावांपासून संस्थेचे संरक्षण करणे, गोपनीयता राखणे हे महत्त्वाचे मानले जाते. निष्पक्षतेचा अर्थ शहरी किंवा ग्रामीण, उच्चभ्रू किंवा वंचित, इंग्रजी अस्खलित बोलता येत असलेले किंवा नसलेले, प्रत्येक पार्श्वभूमीतील उमेदवारांना समान संधी उपलब्ध करून देणे असा आहे. विविधतेने नटलेल्या या देशात, यूपीएससी परीक्षांना खऱ्या अर्थाने ‘समान संधी’ मानले जाते. ‘‘तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर। असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पुरुषः।’’ या गीतावचनाप्रमाणे आयोगाचे काम चालते. यूपीएससी भरती प्रक्रिया काळानुसार बदलत गेली आहे. परीक्षेच्या पद्धतींमध्ये बदल झाले आहेत: १९७९ मध्ये नागरी सेवा प्राथमिक परीक्षा सुरू झाली ; अभ्यासक्रमाची वेळोवेळी पुनर्रचना करण्यात आली ; नीतिशास्त्र विषय आणि नागरी सेवा अभियोग्यता चाचणीची सुरुवात हे त्यापैकीच काही बदल आहेत. बऱ्याच वादविवाद आणि विचारविनिमयानंतर या प्रत्येक सुधारणा अंमलात आणल्या गेल्या जेणेकरून निवडलेले सनदी अधिकारी केवळ ज्ञानी नसतील तर समकालीन प्रशासनासाठी आवश्यक कौशल्ये आणि सचोटीही त्यांच्यात असेल. यूपीएससीच्या भरती प्रवासाच्या केंद्रस्थानी ते हजारो महत्वाकांक्षी युवक आहेत जे समर्पण, चिकाटी आणि देशसेवेच्या स्वप्नाने प्रेरित होऊन वर्षानुवर्षे पुढे येत आहेत. एकेकाळी उच्चभ्रू शहरी केंद्रांमधील निवडक लोकांचे वर्चस्व होते, मात्र आज ही नागरी सेवा परीक्षा भारतातील जवळपास प्रत्येक जिल्ह्यातील, सर्वात दुर्गम आणि सर्वात वंचित प्रदेशांमधील उमेदवारांनाही आकर्षित करत आहे. हे असाधारण वैविध्य आहे..जगातील सर्वात मोठी आणि सर्वात जटिल स्पर्धात्मक परीक्षा - नागरी सेवा परीक्षा - वर्षानुवर्षे उल्लेखनीय अचूकता आणि सातत्य राखत आयोजित करण्याचा यूपीएससीला खूप अभिमान वाटतो. प्राथमिक परीक्षेसाठी सुमारे १०–१२ लाख अर्जदारांसह सुरुवात होते , मुख्य परीक्षेसाठी उमेदवारांकडे ४८ विषयांमधून निवड करण्याचा आणि त्यांची उत्तरे इंग्रजीमध्ये किंवा भारतीय संविधानानुसार मान्यताप्राप्त २२ भाषांपैकी कोणत्याही भाषेत लिहिण्याचा पर्याय असतो. त्यानंतर यूपीएससी या बहु-विषय उमेदवारांचे एकाच गुणवत्तेवर आधारित क्रमवारीत मूल्यांकन करते जी इतक्या मोठ्या प्रमाणात आणि समंजसपणे हाताळली जाणारी जगातील अद्वितीय अशी कामगिरी आहे . नागरी सेवा परीक्षांची व्यवस्था खरोखरच असाधारण आहे. प्राथमिक परीक्षा देशभरातील २,५०० हून अधिक ठिकाणी आयोजित केली जाते. मुख्य परीक्षेसाठी, हे काम अधिकच गुंतागुंतीचे बनते: देशभरातील वेगवेगळ्या केंद्रांवर प्रत्येक उमेदवाराला त्यांनी निवडलेल्या विषयाची प्रश्नपत्रिका मिळेल याकडे काळजीपूर्वक लक्ष द्यावे लागते. दिव्यांग उमेदवारांसाठी केलेल्या विशेष व्यवस्थेमुळे ही जटिलता आणखी वाढते, ज्यामध्ये लेखनिकांची व्यवस्था देखील समाविष्ट आहे, तर दृष्टिहीन उमेदवारांना मोठ्या अक्षरांमधील प्रश्नपत्रिका दिल्या जातात. परीक्षेनंतर, ४८ विषयांमधील आघाडीच्या तज्ञांकडून उत्तरपत्रिकांचे अनामिक मूल्यांकन केले जाते, ज्या भाषेत उत्तरे लिहिली जातात त्या भाषेत प्राविण्य असते. केंद्रीय लोकसेवा आयोगाचे शतक साजरे करत असताना, या उल्लेखनीय यशामागील अज्ञात खरे नायक म्हणजे प्रश्नपत्रिकांचे कर्ते व परीक्षक. ही मंडळी उत्कृष्ट शिक्षणतज्ज्ञ असून प्रत्येकजण आपापल्या क्षेत्रात निपुण आहे. त्यांची बारकाईने काम करण्याची पद्धत, निष्पक्ष निर्णय आणि उत्कृष्टतेसाठी अढळ वचनबद्धता हे आयोगाचे भूषण होय..विविध सुधारणाआयोग आपल्या शताब्दीवर्षात प्रवेश करत असताना, हा क्षण केवळ उत्सव साजरा करण्यासाठी नाही तर आत्मपरीक्षण करण्यासाठीही आवश्यक आहे. लोकसेवा आयोगाने या आधीच अनेक सुधारणा सुरू केल्या आहेत. उमेदवारांच्या अर्ज प्रक्रियेत सुलभता आणणारे नवीन ऑनलाइन अर्ज पोर्टल तसेच नव्याने सुरू करण्यात आलेले चेहरा ओळखण्याचे तंत्रज्ञान यामुळे परीक्षा प्रक्रियेत शून्य फसवणुकीची हमी मिळेल. परीक्षा आणि भरतीप्रक्रियेत केलेल्या सुधारणा काळाच्या बदलत्या गरजांशी अनुरूप आहेत. ‘प्रतिभा सेतू उपक्रमां’तर्गत, व्यक्तिमत्व चाचणीच्या अंतिम टप्प्यात पोहोचणाऱ्या परंतु अंतिम यादीत स्थान मिळवू न शकणाऱ्यांसाठी आयोग रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देत आहे. ‘प्रतिभा सेतू’चा या आधीच अनेकांना फायदा झाला आहे. लोकसेवा आयोग आपल्या निवडप्रक्रियेची आणि पद्धतींची प्रामाणिकता अबाधित ठेवून आपल्या कामकाजाच्या वाढीव कार्यक्षमतेसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करण्याचा प्रस्ताव ठेवत आहे. आगामी काळातही केंद्रीय लोकसेवा आयोग देशाची सेवा याच विश्वासाने आणि गौरवाने करत राहील, असा आम्हा सर्वांना विश्वास वाटतो.(लेखक केंद्रीय लोकसेवा आयोगाचे (यूपीएससी) अध्यक्ष आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक.)गुणवंत उमेदवारांची निवडसमर्पित भावनेने भारताची सेवा करणाऱ्या गुणवंत उमेदवारांची निवड करणे आणि कर्तव्यात कुचराई करणाऱ्यांना योग्य शिक्षा करणे. गेल्या काही दशकात, केंद्रीय लोकसेवा आयोगाने देशाला असे नागरी सेवक दिले आहेत, ज्यांनी संकटकाळात जिल्ह्यांचे प्रशासन योग्यरीत्या सांभाळले आहे, सुधारणांद्वारे अर्थव्यवस्था सावरली आहे, पायाभूत सुविधा आणि पर्यावरणीय आव्हानांवर सामोरे गेले आहेत तसेच राष्ट्र उभारणीत असंख्य अदृश्य मार्गांनी योगदान दिले आहे.‘सेवक’ बनून भारतातील नागरिकांची सेवा करणे, आणि त्यासाठी सर्वाधिक सक्षम व्यक्तीची निवड करणे - हाच लोकसेवा आयोगाच्या वारशाचा मूलाधार आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

निष्पक्षता आणि सचोटीची शतकी वाटचाल

Related Stories