आम्ही चालवू हा पुढे वारसा...

जगभर २७ ऑक्टोबर हा ‘दृकश्राव्य वारसा जतन दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. फिल्म्स, ध्वनिफीती, व्हिडिओ कार्यक्रम, संगीताचे ध्वनिमुद्रण, दुर्मीळ मुलाखती, जागतिक स्तरावरच्या विशेष घटनांच्या क्लिप्स अशा अनेक ऐवजाचे रक्षण करा, असा संदेश त्यानिमित्ताने दिला जातो. तो समजून घ्यायला हवा..‘सह्याद्रीच्या पाऊलखुणा’ नावाचा एक आगळा वेगळा कार्यक्रम दूरदर्शनवर अधूनमधून दिसतो. यात दूरदर्शनच्या सुवर्णकाळातील गाजलेले कार्यक्रम दाखवले जातात. हा कार्यक्रम संग्रहित असल्यामुळे ‘ध्वनिचित्र मुद्रण सदोष असण्याची शक्यता आहे,’ अशा आशयाचा एक इशारा त्यात असतो. आपल्याकडील दृकश्राव्य ऐवजाची आम्ही नीट निगा राखली नाही हा कबुलीजवाबच यातून व्यक्त होतो..खरे म्हणजे नभोवाणी, दूरचित्रवाणी या प्रसारमाध्यमांनी खूप अनमोल असा इतिहास, संस्कृतीचे संचित आपल्यासाठी गोळा केले. आणि आपण सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध झालोही. पण त्याचे भविष्यातील मोल गांभीर्यपूर्वक लक्षात न घेतल्याने आपल्याला हे सुंदर कार्यक्रम अस्पष्टपणे, ध्वनीदोषासह पाहावे ऐकावे लागतात. त्या मानाने आकाशवाणीने आपले जुने अनेक कार्यक्रम बऱ्यापैकी जपले आहेत. तात्कालिकता ओलांडून पुढे जाणारा दृकश्राव्य अनमोल ठेवा आपल्या संस्काराचे आणि संस्कृतीचे प्रवाहीपण अधोरेखित करतो. यातील माणसे, घटना, भाषा, गाणी, लोकजीवन, समाजजाणीवा याकडे केवळ एक ज्ञानवर्धक व कलात्मक साठा म्हणून केवळ पाहता कामा नये, तर पुढच्या पिढीचा, मानवी व्यवहाराच्या नात्याचा गोफ या पूर्वसूरींच्या निर्मितीप्रक्रियेतून विणला जातो. हे लक्षात घ्यायला हवे. आणि हे अभिव्यक्त करणारा एक साधा सोपा शब्द आहे तो म्हणजे वारसा. हा सांभाळला पाहिजे म्हणून जागतिक स्तरावर प्रयत्न होताना दिसतात. याचाच भाग म्हणून २७ ऑक्टोबर हा दिवस जगभर दृकश्राव्य वारसा जतन दिवस म्हणून साजरा केला जातो. २००५पासून ‘युनेस्को’तर्फे याचे आयोजन केले जाते. फिल्म्स, ध्वनिफीती, व्हिडिओ कार्यक्रम,संगीताचे ध्वनिमुद्रण, दुर्मीळ मुलाखती, जागतिक स्तरावरच्या विशेष घटनांच्या क्लिप्स अशा अनेक ऐवजाचे रक्षण करा, असा संदेश घेऊन हा दिवस येतो. ‘जगाकडे पाहण्याची तुमची खिडकी’ या नावाने यंदाचा दिवस साजरा होतो आहे ..वारसा म्हणजे नेमके काय आणि तो कसा जपायचा असतो, याची नेमकी स्पष्टता आपल्याला आजही नाही. वारसा म्हटलं की आपली छाती अभिमानाने फुलून येते. मग किल्ले, राजवाडे, पुतळे यांच्याकडे बोट दाखवत आपण त्या वैभवाची भलावण करतो. पण त्याची देखभाल, साधनशुचिता याबद्दल मात्र आपण बहुतेकजण उदासीन असतो. शिवरायांच्या किल्ल्यांवरील भिंतींवर आपले नाव कोरणारे भणंग पर्यटक आपल्याला खाली मान घालायला लावतात. मुळात वारसा ही फक्त मिरवण्याची गोष्ट आहे; जपण्याची नाही अशी काहीतरी समजूत बहुतेक जणांची असते. हे चित्र बदलायला हवे..ठेव्याचे संरक्षणदृकश्राव्य वारसा याबद्दल जागतिक स्तरावरही अनेक उपक्रम नियमितपणे सुरु आहेत. युरोपियन देशात असा वारसा जतन करण्याविषयी सरकारी कायदेच आहेत. निर्मित केलेला ध्वनी-चित्र ऐवज, काही महत्त्वाचे माहितीपट ,अनुबोधपट सरकारकडे जमा करण्याविषयीचे सक्त नियम तिकडे आहेत. त्यांची योग्य निगा, संरक्षण याविषयी अतिशय गांभीर्याने तिथे पाहिले जाते. अमेरिकेतही खासगी संस्था, व्यक्ती यांच्या सहयोगातून अशा ठेव्याचे संरक्षण केले जाते. एका मध्यवर्ती संस्थेद्वारे अतिशय निगुतीने हा ठेवा जपला जातो.जगातील सर्वात मोठा साठा अमेरिकेच्या या संग्रहात आहे. आफ्रिकेतील आठ देशांमध्ये परस्पर सहकार्यातून असा वारसा जतन करण्याचे प्रयत्न होताना दिसतात. संशोधन प्रकल्प, परिषदा, चर्चासत्रे या माध्यमांतून प्रबोधनाची चळवळ तिथे सुरु आहे ..पूर्वेकडील देशांमध्ये व्हिएतनाम या देशाने अशा वारसा जपणुकीसाठी विशेष प्रकल्प आखले आहेत. २००३ पासून दृश्य आणि ध्वनी ऐवज त्यांनी सुरक्षितपणे ठेवण्याचा चंग बांधला . सुमारे ३० हजार तासांचे हे ध्वनी / दृश्यध्वनी कार्यक्रम यशस्वीरित्या डिजिटल स्वरूपात त्यांच्याकडे उपलब्ध आहेत. हे उपलब्ध साहित्य नागरिकांपर्यंत पोहोचवण्याचे कार्यक्रमही तिथे मोठ्या प्रमाणावर हाती घेतले जातात. यांच्याच मार्गदर्शनाखाली नेपाळ आणि श्रीलंका या देशांनीही आपला अमूल्य ठेवा जपला आहे. प. आशियातील देशही असा ऐवज जपण्यात आणि तो सर्वसामान्य माणसांना पाहण्यासाठी/ऐकण्यासाठी उपलब्ध करुन देण्यात पुढाकार घेत असल्याचे पाहायला मिळते.आपल्या देशातही राष्ट्रीय पातळीवर दृकश्राव्य ऐवज जतन करण्याचे प्रयत्न होतात. नाही असे नाही. पण आपल्याकडे एकूणच वारसा या संकल्पनेचे महत्त्व फारसे नाही असे चित्र दिसते. राष्ट्रीय सांस्कृतिक दृकश्राव्य संग्रहण संस्था ही अशा ऐवजाचे डिजिटायझेशन करुन हा अमूल्य ठेवा जतन करण्याचा प्रयत्न करते. अनेक संस्थांकडे,व्यक्तींकडे उपलब्ध असलेल्या अशा दुर्मीळ ठेव्यांची काळजी घेत यातून वारसा जपणुकीचे महत्वपूर्ण काम या निमित्ताने होते..‘राष्ट्रीय फिल्म वारसा उपक्रम’ हा आपल्या विविध भाषेतील महत्त्वाच्या फिल्म्सचे संरक्षण करण्यास कटिबद्ध आहे. फिल्म हा प्रकार सहज नष्ट होणारा असतो. योग्य तापमानात आणि स्थितीत फिल्म्स ठेवल्या नाहीत, तर त्या नष्ट होतात हा अनुभव मी स्वतः दूरदर्शन इथे काम करताना घेतला आहे.केवळ जतन करण्याचे ज्ञान आणि इच्छा नसल्यामुळे दूरदर्शनने तयार केलेल्या अनेक फिल्म्स या काळाच्या उदरात गडप झाल्या हे कटू सत्य आहे.आपल्याकडचे अनेक मूकपट आज उपलब्ध नाहीत. १३०० अशा चित्रपटांपैकी जेमतेम सव्वाशे-दीडशे चित्रपट शिल्लक आहेत..‘आलमआरा’ (१९३१ ) हा आपला पहिला बोलपट. तोही आपण सांभाळू शकलो नाही.मुळात फिल्म (Celluloid ) जतन करणे ही अतिशय परिश्रमाची आणि रासायनिक प्रक्रियेचा अभ्यास याची आवश्यकता असलेली गोष्ट आहे. मुळात भारतासारख्या देशात जुने चित्रपट मिळवणे हे जिकिरीचे काम आहे. एकतर त्यात ‘सिल्व्हर नायट्रेट’ असल्यामुळे या सोन्यासारख्या चित्रपटातून चांदी ओरबाडणाऱ्या लालसी वृत्तीच्या निर्मात्यांमुळे त्या नष्ट केल्या गेल्या. तरीही फिल्म्सचे हे विशेष महत्त्व लक्षात घेऊन मोठ्या जिद्दीने यांची निगा राखण्याचा प्रयत्न पुण्यातील ‘फिल्म अर्काइव्ज’ ही संस्था करते. या संस्थेचे पहिले संचालक आणि चित्रपट अभ्यासक पी. के. नायर यांचे या क्षेत्रातील योगदान अनन्यसाधारण असे आहे..शतकोत्तर, वाटचालीत सर्वांचा सहभाग महत्त्वाचा.अनेक फिल्म्सवर आवश्यक प्रक्रिया करत त्यांनी त्या फिल्म्सना जीवदान दिलेच; पण चित्रपट का जगावा हेही त्यांनी चित्रपट रसास्वाद कार्यशाळांच्या माध्यमातून रसिकाच्या मनावर ठसवले. आपल्या कारकिर्दीत त्यांनी आठ हजार भारतीय आणि चार हजार परदेशी फिल्म्स जमवल्या. खासगी संग्राहकही अतिशय निष्ठेने हे काम करताना दिसतात. फिल्म्सचे संग्राहक शिवेंद्रसिंग डुंगरपूर, संगीताच्या ध्वनिमुद्रिका जतन करणारे (कै) सुरेश चांदवणकर, सोलापूरचे जयंत राळेरास्कर, लता मंगेशकर यांच्या गाण्यांच्या संग्राहक इंदूरच्या सुमन चौरशिया, केरळचे मोहमद शफी अशी माणसे आपल्या देशातील वारसा जपणारी म्हणून मोलाची ठरली आहेत.आपल्या महत्त्वाच्या वास्तू ,वस्तू ,आणि चित्रित आणि संवादित केलेल्या घटनांचे जतन करुन नागरिकांना त्याचे महत्त्व समजून देण्यासाठी अजूनही मोठ्या प्रमाणात चळवळ हाती घ्यायला हवी. ‘फिल्म क्लब’सारखे उपक्रम आता मोठ्या शहरात आणि महाविद्यालयात नियमितपणे सुरु असतात. या माध्यमांतून चित्रपट जपण्याचे महत्त्व प्रेक्षकांपर्यंत सहजपणे नेता येईल. केवळ उपचार म्हणून असे दिवस पाळण्यात हशील नाही. वारसा म्हणजे काय त्याचे महत्त्व नव्या पिढीत प्रयत्नपूर्वक बिंबवले तरच आपल्या चांगल्या परंपरा टिकतील.‘आम्ही चालवू हा पुढे वारसा’ हा संस्कार त्यांच्यामध्ये रुजवला, तर हे वैश्विक प्रयत्न खऱ्या अर्थाने सार्थकी लागतील..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

आम्ही चालवू हा पुढे वारसा...

Related Stories