‘रोजमर्रा जिंदगी’चे तत्त्वज्ञान

“तत्त्वज्ञान आणि रोजमर्रा जिंदगीतील महत्त्वाच्या प्रश्नांचा संबंध काय? या प्रश्नाचा विचार सामान्य माणूस, विचारवंत आणि तत्त्ववेत्ते सारेच जण करतात. सामान्य माणसाला तातडीने काहीएक असे ठोस उत्तर हवे असते की ज्यामुळे तो त्याचा पुढील क्षण तो त्याच्या अपेक्षेनुसार समाधानकारकरीत्या जगू शकेल..अशी ठोस उत्तरे भजन, प्रवचन, कीर्तन, संतवचने, संतांची चरित्रे इत्यादी संत साहित्यातून, पर्यायाने भक्तिमार्गातून मिळू शकतात. पण त्या उत्तरांमधून आपण प्रत्यक्षात जगत असलेल्या लोकशाही जीवनव्यवस्थेशी सुसंगत असलेला ‘काहीएक धोरणात्मक कल्याणकारक आराखडा’ रचता येऊ शकेल, याची खात्री नसते. .गदिमांचे तत्त्वचिंतन.कारण आध्यात्मिक कल्याण आणि भौतिक कल्याण यांच्या प्रत्येक धर्माच्या कल्पना एकसमान असतील असे नाही, उलट त्या भिन्न, परस्परविरोधी व संघर्षमय असू शकतात, विकासासाठी आवश्यक असणारा सामाजिक अवकाश व्यक्तीला लाभेलच असे नसते.लोकशाही जीवनपद्धती मात्र सर्व धर्मांसह इतरही विचारांना अवकाश देते आणि घटनात्मक कल्याणकारक धोरण राबवते. ते मूलभूत तत्त्वांवर आधारित असते म्हणूनच ते धोरण ‘तात्त्विक’ असते..या पार्श्वभूमीवर फ्रेंच तत्त्ववेत्ता व समाजशास्त्रज्ञ हेनरी लेफ़ेब्रे (१९०१-१९९१) याने ‘रोजमर्रा जिंदगी’ ची आणि त्याला जोडून ‘सामाजिक अवकाश’ ही संकल्पना मांडली. त्याने त्यासाठी Critique of Everyday Life हा त्रिखंडात्मक ग्रंथ लिहिला. त्याच्या मते, भ्रम आणि सत्य, तसेच अमानुष राजकीय सत्ता आणि तिच्या टाचेखालील व्यक्तीची पराकोटीची असहाय्यता यांच्यात एक युद्ध असते. भ्रमावर व अमानुष राजकीय सत्तेवर सामान्य माणूस नियंत्रण मिळवू शकत नाही; पण आपल्या असहायतेवर नियंत्रण मिळवू शकतो. या अनियंत्रित आणि नियंत्रित क्षेत्रातील माणसाचे मानसिक आणि वैचारिक द्वंद्व म्हणजे रोजमर्रा जिंदगी!.विविध लयींचा सागरलेफ़ेब्रेच्या मते, मानवी शरीर विविध लयींचा सागर आहे. लयींचे दोन प्रकार असतात. इच्छा, वासना, विकार, विचार इत्यादी फक्त शरीराशी निगडीत शरीरशास्त्रीय लयी म्हणजे ‘नैसर्गिक लयी’ आणि शरीराबाहेर कुटुंब, समाज, कायदा, रीतीभाती, परंपरा, संकेत नियम, राज्यव्यवस्था, अर्थव्यवस्था, मूल्यव्यवस्था, शिक्षणव्यवस्था इत्यादी हजारो कृत्रिम लयी म्हणजे ‘सामाजिक लयी’. दोन्हींनी मिळून जीवन एकसुरी गठ्ठा बनतो. शारीरिक लयींमध्ये बाहेरच्या लयींची मिसळण होते. मग अंतर्बाह्य दोन्ही लयींमध्ये संघर्ष होतो, एक लय दुसरीवर परिणाम करते आणि त्यातून तिसरे नवीन काहीतरी घडते; तिथे पुन्हा नवा संघर्ष येतो. तो संघर्ष म्हणजे व्यक्तीचे परिवर्तन असते जे व्यक्तीला प्रगतीसाठी उपयुक्त असते..लेफ़ेब्रेच्या मते, ‘तंत्रज्ञान आणि उत्पादन’ यांच्याशी तुलना करता रोजमर्रा जिंदगी’ हा तत्त्वचिंतनाचा केंद्रबिंदू बनला पाहिजे. विज्ञान, तंत्रज्ञानाने निर्माण होणाऱ्या उत्पादनाची सामान्य माणसाच्या जीवनाचा दर्जा उंचावण्यासाठी कोणतीही मदत होत नाही, उलट त्यांची रोजीरोटी दयनीय झाली आहे. व्यक्तीचा जगण्याचा खासगी अवकाश नोकरी, काम, (गृहिणीची रोजची घरकामे) धंदा, कुरियर इत्यादी सेवा पुरवणे सारख्या नीरस, कंटाळवाण्या गोष्टीत संपून जातो. या रोजमर्रापणाच्या एकसुरी उद्योगक्षेत्रावर भांडवलशाही जिवंत राहाते, त्यातूनच स्वतःचा जीवनरस शोषून घेते. स्वतःला पूरक व स्वतःचीच प्रगती करणाऱ्या ‘जीवनाची पुनर्निर्मिती’ करते. साहजिकच सामाजिक जीवनाचा दर्जा खालावतो. अशा रीतीने व्यक्तिजीवन व सामाजिक जीवन यंत्रवत होते. या यांत्रिक एकसुरी जीवनाचे पडसाद विशेषतः युरोपात साहित्य, संगीत, कला, धर्म, चित्रपट इत्यादी क्षेत्रात उमटले. चार्ली चाप्लिनचे सारेच चित्रपट माणसाचे यंत्र कसे बनते, याचे भेदक दर्शन घडवतात. चाप्लिनच्या १९३६च्या ‘मॉडर्न टाइम्स’ चित्रपटात माणसाच्या यांत्रिकीकरणाचे दर्शन घडते..एखादी व्यक्ती कामगार, कलाकार, कवी, लेखक कोणीही असली आणि तिच्या अंगी कितीही सद्गुण असले तरी यांत्रिकीकरणामुळे तिचे जीवन नीरस बनते. ती आत्मसंवेदना हरवून बसते. साहजिकच प्रत्येक व्यक्तीत ‘आपले प्रत्येक दिवसाचे जगले जाणारे वास्तव चिकित्सा करण्याच्या पात्रतेचे नाही’, असा समज पसरतो. प्रत्येकाला आत्माविष्काराकरता मुक्त वेळेची आणि आरामदायीपणाची सामाजिक आश्वासने दिली जातात; पण ती केवळ कागदोपत्री राहतात. ‘आपल्या या कंटाळवाणे भीषण नीरस वास्तवाचे भान’ सामान्य माणसाला आले की ते भान व्यक्तीला ‘जीवनक्रांती’ करण्यास प्रवृत्त करते, असे लेफ़ेब्रेचे निरीक्षण आहे. ही क्रांती कशी घडते? तर व्यक्तीने आपल्याला जे आवडते, ज्यात त्याचा आत्मविश्वास जागा होईल, आत्माविष्कार करता येईल असे काही साहित्य वाचन, लेखन, कला, कविता, संगीत किंवा बागकामासारख्या गोष्टीला ‘वेळ’ देण्याची फुरसत काढली पाहिजे. आणि ते करण्यासाठी जागा अर्थात ‘अवकाश’) शोधला पाहिजे. शारीरिक लयी आणि दबाव टाकणाऱ्या सामाजिक शेकडो लयी यांच्या संघर्षातूनच हा शोध घ्यावा लागतो. प्रत्येक व्यक्तीचा व्यक्तिगत शोध म्हणजे ‘व्यक्तिगत परिवर्तन’ घडणे आणि समाजाने शोध घेणे म्हणजे ‘सामाजिक परिवर्तन’ घडणे..‘फुरसत’ चा अर्थ रोजच्या कामापासून वेगळे केलेले क्षण. रोजच्या कामाच्या वेळेत कार्यालयात, घरी किंवा अन्यत्र कुठेतरी माणसाला फुरसत मिळणे आवश्यक आहे. व्यवस्थापनशास्त्राने श्रमविभाजनात आणि सामाजिक व्यवस्थेत फुरसतीच्या सर्जनशीलतेला प्रोत्साहन देण्याचा उत्पादनावर चांगला परिणाम होतो, हे लक्षात घेतले पाहिजे, असा लेफ़ेब्रेचा आग्रह आहे..उपभोगवादी व चंगळवादीदुसऱ्या महायुद्धानंतर ‘रोजमर्रा जिंदगी’ चे प्रश्न आणि त्याबद्दलचे चिंतन इतिहासकार, वंशशास्त्रज्ञ, समाजशास्त्रज्ञ, तत्त्ववेत्ते, कवी, लेखक, कलाकार आणि पत्रकार यांच्यासाठी महत्त्वाचा विषय बनला. १९९०नंतरच्या खासगीकरण, जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाच्या नवभांडवलशाहीने सामान्य माणसाच्या ‘रोजमर्रा जिंदगी’ चे ‘वसाहतीकरण’ करुन टाकले. व्यक्ती कोणत्याही वर्णजातीलिंगाची असली प्रत्येक व्यक्ती व तिची जिंदगी केवळ उपभोगवादी व चंगळवादी बनली आहे. त्याचाच अर्थ प्रत्येक व्यक्ती स्वतः शोषणग्रस्त असून देखील अन्य व्यक्तीचे प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष शोषण करते..सनातन मार्गाचा ‘आधुनिक’ भाष्यकार!.थोडक्यात, ‘रोजमर्रा जिंदगी’ म्हणजे जिथे आपले सारे जीवन घडते, असा एक ‘सामाजिक अवकाश’ आहे. ‘जगताना सारे जीवन आपल्या मनाविरुद्ध वापरले जाते. ते तसे वापरले जाऊन देखील काहीएक ‘जागा’ उरते. ती ‘उरलेली जागा’ म्हणजे ‘सामाजिक अवकाश’. व्यक्तीने ‘आपला अवकाश’ शोधणे हीच परिवर्तनशील क्रांती. म्हणून प्रत्येकाने आपला ‘खासगी अवकाश’ कसा निर्माण करता येईल, याचा विचार करावा. तो माणूस मिळवू शकला तर त्याचे ‘स्वतःचे जग’ सौंदर्यपूर्ण आणि अर्थपूर्ण होईल, असे हेनरी लेफ़ेब्रेचे मत आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

‘रोजमर्रा जिंदगी’चे तत्त्वज्ञान

Related Stories