बहिरेश्‍वर गावाची दूध लक्ष्मी...

कुंडलिक पाटील - sakal.kundlik@gmail.comअगदी आठ-दहा गुंठे शेती असलेल्या अत्यल्पभूधारक शेतकऱ्यांनी शेतीपेक्षा दुग्धपालनाचा मार्ग स्वीकारला. उसापेक्षा चारा उत्पादन करण्याला प्राधान्य दिले. बहिरेश्वर गावाने वेगळा मार्ग पत्करून आपला विकास तर केलाच पण करवीर तालुक्यातील अन्य शेतकऱ्यांसमोर आदर्श निर्माण केलाय..पहाटे चार वाजता गोठ्यात तरुण, महिला यांचे हात राबताना दिसतात. यानंतर उजाडल्यावर तांबडं फुटल्यावर महिलांच्या डोक्यावर दुधाच्या घागरी डेअरीच्या दिशेने जाताना पाहायला मिळतात. कोल्हापूर जिल्ह्यातील बहिरेश्वर गावातील (ता. करवीर) येथील उच्चशिक्षित सुमारे पाचशे तरुणांनी दुग्ध व्यवसायात आघाडी घेतली आहे. अल्पभूधारक शेतकरी असताना शेतीपूरक दुग्ध व्यवसाय करून छोट्याशा खेडेगावात सुमारे पाचशे तरुण शेतकऱ्यांनी दूध व्यवसायात धवल क्रांती घडवून आणली आहे. गावामध्ये दररोज सुमारे सहा हजार लिटर, महिन्याला दीड लाख लिटर दूध संकलन - उत्पादन होत आहे. यामुळे वर्षाकाठी दहा कोटींची उलाढाल होत आहे. सकाळी चार वाजल्यापासून राब राब राबणाऱ्या महिलांच्या हातात आता लक्ष्मी अवतरली असून घरचा संसार सुखाचा झाला आहे. गावात सुखासमाधानाने शेतकरी कुटुंब राहत आहेत. गोकुळ दूध संघामध्ये सर्वाधिक दूधपुरवठा करणारे दुसऱ्या क्रमांकाचे बहिरेश्वर गाव आहे. यामुळे या गावाची दुधाची पंढरी म्हणून विशेष ओळख आहे..समाजात एकी व सद्भावशेती परवडत नाही, यामुळे शेती पाडून ठेवून किंवा शेती विकून शहराकडे धावणाऱ्या तरुणांचा लोंढा वाढला आहे. याउलट खेड्याकडे चला, शेतीपूरक व्यवसाय करा आणि उन्नती साधा, असा संदेश येथील तरुणांनी इतरांना दिला आहे. बहिरेश्वर येथील सुमारे पाचशे तरुणांनी शेतीपूरक दुग्ध व्यवसाय यशस्वी करून गावांमध्ये दुधाची धवल क्रांती घडवून आणली आहे. यातून शेतकऱ्यांचा, पर्यायाने गावचा आर्थिक विकास झाला आहे. तरुणांना दुग्ध व्यवसायात रोजगार उपलब्ध झाल्यामुळे या तरुणांनी पूर्ण ताकदीने दुग्ध व्यवसायावर लक्ष केंद्रित केले आहे.बारा बलुतेदार येथे गुण्या गोविंदाने नांदतात. गावाची रचना सुरेख असून स्वतंत्र प्रत्येक समाजाच्या गल्ल्या आहेत. सर्व समाजाचे बांधव एकोप्याने राहतात. बारमाही वाहणाऱ्या कुंभी आणि भोगावती नदीच्या संगमावर वसलेले हे बहिरेश्वर गाव आहे. येथे तळ्याच्या मध्यभागी शेषनारायण विष्णूची निद्रा अवस्थेतील सुंदर मूर्ती असलेले जागरूक देवस्थान जिल्ह्यात प्रसिद्ध आहे..गावामध्ये सुमारे सहा हजार लोकसंख्या आहे. आठ ते दहा गुंठे शेती असलेले अल्पभूधारक ५०० शेतकरी कुटुंब आहेत. साधारण तीनशे एकर शेतीचे क्षेत्र आहे. कोरोना महासाथीच्या काळात सर्वत्र रोजगार बुडाले, मात्र बहिरेश्वर गावांमध्ये दुग्ध व्यवसायामुळे सातत्याने तरुणांच्या हाताला काम आहे. यामुळे गावात आणि घरातच रोजगार उपलब्ध झाला आहे.पारंपरिक पद्धतीत बदलसाधारण पंचवीस वर्षांपूर्वी गावांमध्ये पारंपरिक पद्धतीने दुग्ध व्यवसाय केला जात होता. सुरुवातीला जेमतेम दूध संकलन होत होते. सध्या सुमारे तीन हजार संकरित गाई पशुधन आहेत. सुरुवातीपासूनच गावाच्या सभोवताली नदी असून उसाचे, शेतीचे क्षेत्र अल्प प्रमाणात आहे. यामुळे शेतकरी, तरुण बेरोजगार होते. यामुळे येथील तरुण ऊस तोडणी करणे व मिळेल त्या कामासाठी कोल्हापूरला जात होते. सुमारे तीस वर्षांपूर्वी काही तरुणांनी गोकुळच्या माध्यमातून दुग्ध व्यवसायाला सुरुवात केली. आता गावामध्ये भोगावती, शेषनारायण, कृष्ण, महालक्ष्मी, ज्योतिर्लिंग, भगवान दिंडे, जनाई, कोटेश्वर, विठूमाउली, चांगुणा, विश्वासराव नारायण पाटील, दत्त, दिनकर दिंडे अशा तेरा दूध संस्था निर्माण झाल्या आहेत. या दूध संस्थांमधून दिवसाला गाईचे चार हजार लिटर तर म्हशीचे दीड हजार असे साडेपाच ते सहा हजार लिटर दूध संकलन होत आहे..उच्चशिक्षित तरुण दुग्ध व्यवसायात उतरले असून या तरुण शेतकऱ्यांनी जनावरांचा गोठा केला असून यामध्ये दिवसाला मोठ्या प्रमाणात दूध उत्पादन घेतले जाते. यामध्ये बंडा काशीद यांच्या गोठ्यामध्ये सुमारे १०० लिटर, चंद्रकांत चौगले १०० लिटर, गोविंदा काशीद १०० लिटर, तानाजी दिंडे ७० लिटर, सरदार दिंडे ७० लिटर, एकनाथ बचाटे ७० लिटर दररोज दूध उत्पादन घेतात.ऊस उत्पादनाला निरोपगावातील शेतीतून सुमारे पंधराशे टन ऊस कारखान्याला जात होता, यातून जेमतेम चारपाच कोटी रुपये मिळत होते.यामध्ये बदल करत अनेक शेतकऱ्यांनी उसाची शेती बंद करून जनावरांसाठी चारा करण्यास सुरुवात केली. आता ऊस लावणे बंद करून ५० एकर मधील शेती चाऱ्यासाठी वापरली जाते. काही शेतकरी उभा ऊस कापून जनावरांना घालत आहेत. त्यामुळे दूध उत्पादन वाढले आहे. गोकुळ दूध संघाकडून पशुधनासाठी ३२ प्रकारच्या सेवासुविधा पुरविल्या जातात. महिन्यासाठी या दुग्ध व्यवसायातून गावामध्ये दीड लाख लिटर दूध संकलन होते. यातून महिन्याला कोटीची उलाढाल तर वर्षाला दहा कोटींची उलाढाल होत आहे. यामुळे सकाळी चार वाजल्यापासून राब राब राबणाऱ्या महिलांच्या हातात लक्ष्मी आली असून शेतकऱ्यांचे संसार सुखाचे झाले आहेत. बहुतांश शेतकऱ्यांनी टुमदार बंगले बांधले आहेत. वर्षाकाठी सर्व दूध संस्थांच्या माध्यमातून दिवाळीला बचत व बोनस असे सुमारे अडीच कोटी रुपये वाटप केले जातात . दुधाच्या लिटर मागे १४ टक्के इतका गाईला, तर १७ टक्के इतका म्हशीला बोनस वाटप केला जातो. हा अधिकचा फायदा, बचत केलेला फायदा शेतकऱ्यांना उपयोगाला पडतो. यामध्ये जनावरांच्या कर्जाची वसुली शंभर टक्के होत असते..शेतकरी, दूध संस्थेतील कर्मचारी असो किंवा लोकप्रतिनिधी असो सर्व मंडळी सकाळी चारा आणणे आणि दुग्ध व्यवसायाची कामे करूनच इतर कामे करताना दिसतात. घरोघरी गाईंचा गोठा पाहायला मिळत आहे. काही शेतकरी म्हैस पाळत आहेत. गाईच्या दुधाला ३५ रुपये, तर म्हशीच्या दुधाला ५९ रुपये लिटरला सरासरी दर मिळत आहे. जिल्ह्यासह राज्यभरात म्हशीच्या दुधाला मागणी असल्यामुळे आता म्हशीच्या दूध उत्पादन वाढीवर भर देणे क्रमप्राप्त आहे.जय जवान - जय किसान...बहिरेश्वर गावामध्ये सुमारे २५ तरुण देशसेवेत आर्मीमध्ये आहेत. सेवानिवृत्तीनंतर काही जवानांनी शेतीपूरक दुग्ध व्यवसाय स्वीकारला आहे. यामुळे येथे जय जवान जय किसान अशी अनुभूती मिळत आहे..दुग्ध व्यवसायातील धवल क्रांती...याबाबत बोलताना दूध व्यावसायिक गोठा असलेले चंद्रकांत चौगले म्हणाले, माझे शिक्षण बीए झाले असून नोकरीच्या मागे न लागता सुरुवातीला दोन संकरित गायी घेऊन व्यवसाय सुरू केला, यानंतर पारंपरिक व्यवसायाला फाटा देत आधुनिक पद्धतीने दूध व्यवसाय करण्यासाठी दहा गाई घेतल्या आहेत. मिल्किंग मशीनने दूध काढले जाते. दिवसाला सव्वाशे लिटर दूध उत्पादन मिळते. यामध्ये माझी आई मंगल चौगले ,पत्नी अरुणा चौगले यांचे काम मोलाचे आहे. दूध उत्पादनातून वर्षाकाठी अकरा लाखांची उलाढाल होते. दोन एकर शेतीचे क्षेत्र चाऱ्यासाठी आहे. गाईच्या दुधासाठीचा दर पाच रुपयांनी कमी झाला आहे. मात्र खर्चात वाढ झाली आहे. उत्पादन खर्च ३० रुपये असून ३५ रुपये दर मिळत आहे, यामुळे पाच रुपये फक्त फायदा राहत आहेत. शासनाने पाच रुपये अनुदान दिले होते, ते बंद केले आहे. दुग्ध व्यवसाय टिकण्यासाठी गाईच्या दुधाला अनुदान द्यावे. गोकुळ दूध संघाने सायलेज प्रोजेक्ट करावा, माफक दरात शेतकऱ्यांना पशुधनासाठी मुरघास द्यावा..सामाजिक प्रश्न...एकीकडे नोकऱ्या उपलब्ध नाहीत, तरुण मुले उत्तम पद्धतीने शेतीपूरक दुग्ध व्यवसाय करत आहेत. यातून कोट्यवधीची उलाढाल होत आहे. गावात आणि घरातच रोजगार उपलब्ध झाले आहेत. असे असताना शेतकऱ्यांच्या मुलांची लग्नाची समस्या या परिसरात सर्वत्र आहे. हा सामाजिक प्रश्न निर्माण झाला आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

बहिरेश्‍वर गावाची दूध लक्ष्मी...

Related Stories