दर्शनीय ‘बुलडाणा’

ओंकार वर्तले - ovartale@gmail.comबुलडाणा जिल्हा लोणार सरोवरासह अनेक मंदिरांच्या स्थापत्यरचना, नाजूक कोरीवकाम, ऐतिहासिक आणि पुरातन वास्तूंनीही लक्षवेधी आहे. सिंदखेडराजा, दैत्यसुदन मंदिर, गोधानापूरचा किल्ला ही सर्व एका दिवसात पाहता येतात. .बुलडाणा जिल्हा जगप्रसिद्ध आहे तो तेथील लोणार सरोवरामुळे. जागतिक तिसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे विवर अशी या लोणार सरोवराची ओळख आहे. लोणारला असणारे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर ही चमत्कारिक गोष्ट समजून यासंबंधी अनेक दंतकथा रचल्या गेल्या. त्यातलीच एक म्हणजे विष्णूचे वाहन गरुड याने लवणासुर राक्षसाचा याच ठिकाणी वध केला. हे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर म्हणजे त्या लवणासुराचे घर होते, म्हणूनच ‘लवणागार’वरून ‘लोणार’ हे अपभ्रंश दृढ झाले, अशी आख्यायिका येथे ऐकवली जाते.हे झाले सरोवराचे. पण याच लोणारजवळ आणखी एक सुंदर ठिकाण आहे, दैत्यसुदन मंदिराच्या नावाने. अनेक पर्यटक सरोवर पाहून पुन्हा माघारी जातात; पण हे मंदिर मात्र पाहात नाहीत. लोणार गावात असलेले हे लावण्य पाहिलेच पाहिजे. दैत्यसुदन मंदिर हे अप्रतिम महाराष्ट्रीय मंदिर परंपरेतील महत्त्वाचे स्थापत्य आहे. हे विष्णूचे मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. आवार प्रशस्त आणि फरसबंदी आहे. दोन अर्धमंडप, मुखमंडप, गूढमंडप, अंतराळ आणि गाभारा असे महाराष्ट्रातील इतर मंदिरांप्रमाणे प्रमुख भाग आहेत. सध्या मुखमंडप संपूर्णपणे पडलेला आहे. मंदिराच्या कोणत्याही भागावर छप्पर नाही. फक्त भिंतीच उरल्या आहेत. त्यामुळे अनेक अभ्यासक असेही म्हणतात, की हे मंदिर कधीच पूर्ण झाले नव्हते. काही अभ्यासक असेही निरीक्षण नोंदवतात, की बांधकामाच्या वेळी अचानक आलेल्या काही आपत्तींमुळे हे बांधकाम अर्धवट राहिले असावे. पण सध्या जे बांधकाम शिल्लक आहे तेच मुळी इतके सुबक, सुंदर, आकर्षक आहे की डोळे दीपून जावेत. मंदिराचा भव्य प्रांगण असलेला हा परिसर नजरेत भरतो. सभामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी ढोबळ रचना आहे. गाभाऱ्यात सध्या दिसणारी विष्णूमूर्ती ही दैत्याचा संहार करणारी असून, त्या मूर्तीच्या पायाखाली असुर दाखविला आहे. काळ्या पाषाणातील शस्त्रधारी भगवान विष्णू आणि पायांखाली लवणासुर राक्षसाचा वध अशा स्वरूपातील मूर्ती खिळवून ठेवते. यावरून या मूर्तीचे नाव दैत्यसुदन पडले आहे; पण ही मूर्ती मंदिर निर्माण झाल्यानंतरच्या काळात बसवलेली वाटते. विलक्षण अद्भुत स्थापत्यरचना, नाजूक कोरीवकाम, उत्कृष्ट शिल्पकला, शिल्पांचे वैविध्य, त्यावरील भाव हे आपल्या भारतीय कलेचा परिचय देत दैत्यसुदन मंदिर आज उभे आहे..Nashik Crime : नाशिक: ड्रग्ज तस्करांचे धाबे दणाणले! 'काठे गल्ली' सिग्नलजवळ ६.५ ग्रॅम एमडीसह चौघे अटकेत.यानंतर आपला मोर्चा वळवायचा तो गोधनापूरच्या किल्ल्याकडे. हा किल्ला खामगावातील गोधनापूर येथे उभा आहे. इतिहासात डोकावले असता आपल्या हातात काही महत्त्वाचे संदर्भ लागत नाहीत. किल्ल्याच्या बांधकामाचे नेमके वर्ष माहीत नसले तरी रघुजीराजे भोसले यांच्या काळात ही गढी बांधली गेली, असे इतिहास अभ्यासक सांगतात. याच रघुजीराजे भोसले यांचे चिटणीस या गढीचा कारभार पाहात असल्याने स्थानिकांमध्ये ही गढी चिटणीसांची गढी म्हणून ओळखली जाते. गोंधनापूर गावाच्या मध्यभागी असलेला चौकोनी आकाराचा हा किल्ला चार एकरांपेक्षा जास्त परिसरात पसरला असून, परकोट व त्यात बालेकिल्ला अशी वैशिष्ट्यपूर्ण रचना या किल्ल्याला लाभली आहे. भरवस्तीत असलेल्या किल्ल्याच्या परकोटाचे पूर्वाभिमुख प्रवेशद्वार विटांनी बांधलेले असून, दरवाजाशेजारील दोन्ही बुरूज मात्र दगडात बांधलेले आहेत. दरवाजाच्या आतील बाजूस पहारेकऱ्याच्या देवड्या असून, तटाला लागूनच दरवाजावर व बुरुजावर जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. परकोटाच्या दरवाजालाच भलामोठा साखळदंडही पाहायला मिळतो. परकोटाच्या तटबंदीत दरवाजाशेजारी दोन-चार, टोकाला चार व तटबंदीच्या मध्यावर प्रत्येकी एक अशी आठ बुरुजांची रचना दिसते. परकोटाची तटबंदी काही प्रमाणात ढासळलेली असून दरवाजाच्या तटबंदीच्या टोकाला असलेला पाकळीच्या आकाराचा षटकोणी बुरूज आवर्जून पाहण्यासारखा आहे. परकोट आणि बालेकिल्ला यामध्ये भरपूर वस्ती आहे. परकोटातून आत शिरल्यावर आपल्याला बालेकिल्ल्याची भिंत दिसते; पण बालेकिल्ल्याला वळसा मारत आपण बालेकिल्ल्याच्या पश्चिमाभिमुख दरवाजासमोर पोहोचतो.हे प्रवेशद्वार भव्य आणि उंच अशा दोन बुरुजांमध्ये बांधलेले असून, दरवाजा हा दगडात बांधलेला दिसतो. या दरवाजाला दोन कमानी असून, आतमध्ये पहारेकऱ्यांच्या देवड्याही दिसतात. बालेकिल्ल्याच्या या दरवाजावर नगारखान्याची इमारत दिसते. दोन बुरुजांमध्ये घडीव दगडात बांधलेल्या या दरवाजाच्या दर्शनी भागावर फुलांची नक्षी काढलेली दिसते. डाव्या बाजूच्या तटबंदीत बालेकिल्ल्याच्या दुसऱ्या भागात जाण्यासाठी दरवाजा असून, समोरील तटबंदीत असलेल्या एका खोलीत विहीर आहे. किल्ल्याच्या तटबंदीत खोदलेली विहीर आणि भुयारे हे खरोखरीच थक्क करणारे आहे..हे सर्व पाहून झाल्यावर डावीकडील दरवाजातून बालेकिल्ल्याच्या आतील भागात जावे. येथून मुख्य किल्ल्याचा दुसरा टप्पा सुरू होतो. दरवाजातून आत शिरल्यावर उजवीकडील पायऱ्यांनी तटावर जाता येते. किल्ल्याच्या मधल्या मोकळ्या भागी दगडी कारंजे बांधलेले दिसतात. किल्ला जरी छोटेखानी असला तरी पाहण्यासारखा आहे.जिल्ह्यात असणारे मातृतीर्थ सिंदखेडराजा हे ठिकाण तर न चुकवावे असेच. याच भूमीत राजमाता जिजाऊ यांचा जन्म झाला. शिवछत्रपतींच्या मनात स्वराज्याची ज्योत पेटवून ते कार्य पूर्णत्वास नेणाऱ्या महान राजमातेचे हे जन्मस्थान. जिजाऊंची शिकवणूक, संस्कार व प्रेरणेतून शिवरायांनी स्वराज्य निर्माण केले. त्यामुळे सिंदखेड राजा हे खऱ्या अर्थाने स्वराज्य आणि सुराज्य निर्मितीचे स्फूर्तिस्थान आहे. त्यामुळे आता हे ठिकाण मातृतीर्थ म्हणूनच ओळखले जाते. जिजाऊ यांचे वडील लखुजी जाधव यांचा वाडा, त्यांची समाधी, नीळकंठ मंदिर, रामेश्वर मंदिर, मोती तलाव, बारव आदी ऐतिहासिक ठिकाणे आपल्याला या गावात पाहायला मिळतात. बुलडाणा जिल्ह्यातील सिंदखेडराजा हे तालुक्याचे ठिकाण आहे. त्यामुळे या ठिकाणाला भेट द्यायलाच हवी.अनके अभ्यासक सिंदखेडराजाचे मूळ नाव नेमके काय होते, याबाबत अनेक मतांतरे व्यक्त करतात. सिंदुराज नामक राजाने हे गाव वसविले होते. पुढे अपभ्रशांतून ते सिंदखेड झाले असावे, असे सांगितले जाते. काहींच्या मते गावाच्या भोवताली सिंदी वृक्षाची झाडे अधिक असल्याने त्याचे नाव सिंदखेड पडले असावे. सुरुवातीच्या काळात येथे बहमनींची सत्ता होती. त्यानंतर सिंदखेड राज्याची सूत्रे पराक्रमी जाधव घराण्याकडे आली. या घराण्यातील लखुजी जाधव हे पराक्रमी सरदार होते. ते निजामशाहीत होते. मलिक अंबरच्या निधनानंतर निजामशाहीत कारभारी नेमण्यावरून बरीच उलथापालथ झाली. त्यात लखुजी जाधव मोगलशाहीत जाणार असल्याचे कुणीतरी निजामशहाच्या कानावर टाकले..त्यानंतर कट रचण्यात आला आणि लखुजी जाधव यांना दरबारात येण्याचा निरोप गेला. लखुजी जाधव, त्यांचे पुत्र दौलताबादच्या किल्ल्यातील दरबारात पोहोचताच दगाफटका करून त्यांना ठार करण्यात आले.हा सारा इतिहास आठवूनच आपण लखुजी जाधव यांच्या वाड्यासमोर येतो. जेथे राजमाता जिजाऊंचा जन्म झाला, तो वाडा वास्तुकला आणि शिल्पकलेचा एक उत्तम नमुना आहे. हा वाडा सध्या शासनाने संवर्धित केला असून, उत्तम निगराणीत ठेवला आहे. अभ्यासकांच्या मते या राजवाड्याची उभारणी १५७६ मध्ये पूर्ण झाली. राजवाड्याचे भव्य प्रवेशद्वार तेथील समृद्धीची साक्ष देते. दगडात बांधलेले हे प्रवेशद्वार तीनमजली आहे. सर्वप्रथम खाली देवड्या, वर नगारखाना आणि त्यावर संरक्षक भिंत असलेला सज्जा आहे. राजवाड्याला भक्कम तटबंदी होती. त्यावर टेहळणीसाठी आवश्यक यंत्रणाही होती. राजवाड्यात १२ दालने, वैशिष्ट्यपूर्ण तळघर, त्यात हवा येण्यासाठीची व्यवस्था होती. आता त्यातील अनेक वास्तूंचे केवळ काही अवशेषच शिल्लक आहेत. प्रवेशद्वारातून आत गेल्यास जुन्या तोफा व इतर साहित्य दिसते. थोडे पुढे गेल्यानंतर म्हाळसा महालाचे अवशेषच दिसतात. जिजाऊंचा जन्म येथेच झाला होता. सध्या तेथे एक दगडी खोली असून, त्यात जिजाऊ व बालशिवाजीचा पुतळा बसविला आहे. दारावर ‘जिजामाता जन्मस्थान’ अशी पाटी आहे. जिजाऊंचे बालपण येथेच गेले. या जवळच नृत्यमहाल किंवा कंचनी महाल आहे. मातृतीर्थ येथूनच काही अंतरावर लखुजी जाधव यांची समाधी आहे. तीही शिल्पकलेच्या दृष्टीने कल्पक आहे. प्रवेशद्वारावर हत्तीस्वार सिंहाच्या दोन मूर्ती आहेत. शिलालेखही आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

दर्शनीय ‘बुलडाणा’

Related Stories