व्हिएतनामचे पक्षीवैभव

- डॉ. रजनीश घाडी

ठाण्यातील एका पर्यावरणप्रेमीने खास व्हिएतनामला पक्षी बघण्यासाठी सहल काढली. त्या सहलीत काढलेल्या छायाचित्रांचे प्रदर्शन जहांगीरमध्ये भरले आहे, या वेगळ्या उपक्रमाविषयी...

व्हिएतनाम, दक्षिण पूर्व आशियामधील एक देश. एका बलाढ्य देशाला युद्धात शरण न जाणारा अशी ओळख असलेल्या या देशातील पक्षीविविधता प्रचंड आहे. पर्जन्यवन म्हणजेच ‘रेन फॉरेस्ट’ पद्धतीचे वनवैभव या देशाला लाभलेले आहे. या पद्धतीच्या वनांमध्ये अधून-मधून सतत पाऊस पडत असतो, त्यामुळे येथील जंगले वर्षभर हिरवेगार व घनदाट असतात. त्यातील वृक्ष उंच व प्रचंड घेर असलेले तसेच दाट असतात.

अशा वनांमध्ये विलोभनीय, आकर्षक रंगाचे पक्षी पाहता येतात. तीन वर्षे या वनांचा अभ्यास केल्यावर ‘वाइल्डवुड’ या निसर्गप्रेमी संघटनेने येथे पक्षी निरीक्षणासाठी सहल आयोजित करण्याचे निश्चित केले. भारतातून केवळ पक्षी निरीक्षणासाठी क्वचितच कुठलीशी सहल गेली असेल, त्यामुळे या सहलीला इतका प्रचंड प्रतिसाद मिळाला की, ती एकाऐवजी दोनदा आयोजित करावी लागली.

तेथील हवामानानुसार जानेवारी व फेब्रुवारी २०२३ मध्ये या सहलीचे आयोजन करण्यात आले होते. प्रत्येक बॅचमध्ये आठ जण होते. अत्यंत उत्साहात पहिल्या सहलीतील आठ जणांनी मुंबई ते हो ची मिन्ह प्रवास केला. त्यांचे गाईडने विमानतळावर स्वागत केले. बसेसमधून प्रवास सुरू झाला.

दोन टप्प्यात गेलेल्या पक्षीप्रेमी छायाचित्रकार पुढील सात दिवस एका आगळ्यावेगळ्या विश्वात होते. तिथल्या लेफ्ट हॅन्ड ड्राईव्ह पद्धतीने उडालेला गोंधळ, भारतीय व तत्सम पद्धतीचे जेवण मिळत नसल्याने ब्रेड, जाम, चीझ व फळांवरच दिवस काढावे लागत असताना पाचव्या दिवशी द लाटला पोहोचल्यावर सापडलेले एक भारतीय हॉटेल आणि सर्वांनी तेथे पोटभर केलेले जेवण असा जंगलसफारीव्यतिरिक्त बाह्यअनुभवही सहलीचे वेगळेपण ठरले.

या सहलीचा महत्त्वाचा हेतू हा तेथील पक्षी बघणे हा होता. त्यानुसार चार विविध अभयारण्ये पाहून तेथील पक्ष्यांचे छायाचित्रण केले. येथील पक्ष्यांची छायाचित्रे टिपताना कला फाटोग्राफर्स कलावंतांचा कस लागला. रेन फॉरेस्ट असल्यामुळे दाट वनसंपदा, त्यात पावसाची संततधार, अत्यंत कमी किंवा जवळ-जवळ नसलेलाच सूर्यप्रकाश, धुके या सर्वांचा सामना करतानाच पक्ष्यांचे छायाचित्रण करणे ही एक परीक्षाच त्यांनी पास केली आहे, याची प्रचीती प्रदर्शित झालेल्या छायाचित्रांत येते.

व्हिएतनामच्या दक्षिण प्रदेशात जंगलात चार प्रकारच्या पिट्टा (नवरंग) प्रजाती पाहता येतात. पिट्टा मुळातच अत्यंत आकर्षक पक्षी असतो व येथील चारही प्रजातींची छायाचित्र काढण्याची गोष्ट फोटोग्राफर्सकडून ऐकण्याचा आनंद चित्ररसिकांना या प्रदर्शनात मिळतो. या ब्ल्यू पिट्टा, ब्ल्यू रम्पड पिट्टा, रस्टी नेप्ड पिट्टा व बार बेलिड पिट्टासह सिल्वर पिझन्ट, मुगामकी फ्लायकॅचर, इंडो-चायनिज ब्ल्यू फ्लायकॅचर, इंडो-चायनिज ग्रीन मॅगपाय, स्ट्रीक व्रेन बॅब्लर, स्केली क्राउंड बॅब्लर अशा विविध १२० आकर्षक प्रजातींच्या पक्ष्यांची छायाचित्रणाची मेजवानी या फोटोग्राफर्सना मिळाली.

प्रदर्शनाची संकल्पना

दोन्ही सहली पूर्ण झाल्यानंतर बरेच पक्षी भारतातील फारशा निसर्गप्रेमींना माहीत नसावेत व त्यामुळे त्याचे एक प्रदर्शन करण्याची कल्पना या सहलीत सहभागी झालेल्यांनी सुचवली. या पक्ष्यांची थोडक्यात ओळख इतरांना करून देता येईल, ही संकल्पना मांडताच सर्व सहभागी झालेल्यांनी त्याला पाठिंबा दिला.

त्या दृष्टीने सर्व कामाला लागले आणि निवडक ५६ छायाचित्रे, म्हणजेच सहलीत सहभागी असणाऱ्या प्रत्येक सभासदाची चार छायाचित्रे असे मिळून एकूण निवडक ५६ छायाचित्रे या प्रदर्शनात मांडण्यात आले. १३ डिसेंबरपासून मुंबईतील जहांगीर कलादालनात सुरू झालेले हे प्रदर्शन १७ डिसेंबरपर्यंत निसर्गप्रेमींना बघता येणार आहे.

या प्रदर्शनात सहभागी झालेले बहुतांश व्यवसायाने वैद्यकीय क्षेत्रातील आहेत. काही इंजिनिअर, प्राध्यापक, उद्योजक, शासकीय अधिकारी अशा पदांवर असून, निसर्गप्रेमी छायाचित्रकार आहेत. त्यात डॉ. चेतन पोंक्षे हे प्राणीशास्त्र विषयात पीएच.डी. आहेत. एक चतुर्थांश शतक, त्यांनी उपनगरातील महाविद्यालयात सहयोगी प्राध्यापक म्हणून काम केले आहे. त्यांना प्रवासाची व वन्यजीव छायाचित्रणाची विशेष आवड आहे.

डॉ. अतुल देशपांडे हे देशाच्या कानाकोपऱ्यातील दुर्मिळ प्रजातींचे पक्षी टिपण्यात उत्सुक असलेले एक समर्पित वन्यजीव छायाचित्रकार आहेत. डॉ. देवीप्रसाद राव एक कुशल आयुर्वेदिक वैद्य आणि एक उत्साही वन्यजीव छायाचित्रकार आहेत. वैद्यकशास्त्रातील २५ वर्षांहून अधिक अनुभव आणि छायाचित्रणातील सात वर्षांच्या अनुभवासह, त्यांना त्यांच्या छायाचित्रण कलेतील बारकावे इतरांना शिकवण्यात आनंद मिळतो.

शिवाजी देसाई व्यवसायाने सिव्हिल इंजिनिअर आहेत. छायाचित्रण हे आत्म-अभिव्यक्तीचे आणि आनंदाचे साधन आहे. दीपा सपने व्यवसायाने उद्योजक असून त्यांना वन्यजीवांचा छंद आहे. पक्ष्यांमध्ये विशेष स्वारस्य असलेल्या वन्यजीवांचे निरीक्षण आणि दस्तऐवजीकरण करण्यासाठी गेल्या १२ वर्षांपासून विविध राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय घनदाट वनक्षेत्र आणि उद्यानांमध्ये वारंवार त्या फिरत असतात.

मंत्रालयात अवर सचिव असलेले दुर्गाप्रसाद मैलावरम हे एक कुशल वन्यजीव छायाचित्रकार आहेत. ज्यांनी देश-विदेशात वन्यजीव टिपण्यासाठी अनेक मोहिमा हाती घेतल्या. त्याचे कार्य विशेषतः पक्षी आणि प्राण्यांच्या दुर्मिळ प्रजातींचे दस्तऐवजीकरण करण्यावर केंद्रित आहे.

प्रशांत वाघ हे महाराष्ट्र शासनाच्या सामाजिक न्याय विभागाचे अवर सचिव म्हणून काम करतात. त्यांना प्रवासाची, नवीन ठिकाणे शोधण्याची आवड आहे आणि पक्षी निरीक्षण आवडत्या छंदांपैकी एक. डॉ. इस्माईल सामीवाला एका औषध कंपनीत काम करतात; परंतु वन्यजीव फोटोग्राफीची त्यांची आवड त्यांच्या वीकेंडला आणि मोकळ्या वेळेवर वर्चस्व गाजवते.

सरपटणारे प्राणी, सस्तन प्राणी आणि पक्ष्यांसह विविध प्रकारच्या प्राण्यांनी त्यांना फोटोग्राफीसाठी भुरळ पाडतात. नीलांगी मोरे या जे जे स्कूलमधील पदवीधर कमर्शिअल आर्टिस्ट आहेत, वन्यजीव छायाचित्रणाचा छंद विशेषतः ॲक्शन फोटोग्राफीमध्ये त्या निष्णात आहेत. त्यांना अनेक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पारितोषिके मिळाली आहेत. व्यवसायाने डॉक्टर असलेले संतोष कुमार यांना वन्यजीव टिपण्याची आवड आहे.

डॉ. संतोष यांनी देशातील तसेच परदेशातील जंगलांमध्ये प्रवास करून परदेशातील काही दुर्मिळ आणि उल्लेखनीय शॉट्स मिळवले आहेत. लेन्समागील त्यांचे अपवादात्मक कौशल्य त्यांना मिळालेल्या असंख्य पुरस्कारांवरून दिसून येते. आनंद चव्हाण हे बीपीसीएल रिफायनरीचे निवृत्त ऑपरेशन्स व्यवस्थापक.

निवृत्तीनंतर वन्यजीव छायाचित्रण हा त्यांचा प्राथमिक छंद बनला आहे आणि जंगलातील निसर्गाचे सौंदर्य टिपण्यासाठी ते अत्यंत उत्साही आणि समर्पित आहेत. डॉ. मंगेश प्रभुलकर हे प्रख्यात त्वचारोगतज्ज्ञ आणि वन्यजीव छायाचित्रकार आहेत. आपल्या ३० वर्षांच्या कारकिर्दीत, त्यांनी त्वचाविज्ञान क्षेत्रातील एक अग्रगण्य तज्ज्ञ म्हणून स्वतःची ओळख निर्माण केली आहे.

त्यांच्या वैद्यकीय कौशल्याव्यतिरिक्त, त्यांनी पक्षी, ट्रेकिंग आणि वन्यजीव छायाचित्रणाची आवड जोपासली आहे, ज्यामुळे त्यांना संपूर्ण भारत आणि भारतीय उपखंडात भ्रमंती केली आहे. आतापर्यंत जगभरातील ९२५ पक्ष्यांच्या प्रजातीची नोंद आपल्या कॅमेऱ्याद्वारे केली आहे. स्वाती काळेकर या ग्राफिक डिझायनर आणि फ्रीलान्स आर्टिस्ट आहेत.

त्या फाइन आर्ट्समध्ये पदव्युत्तर पदवीधर आहेत. जाहिरात एजन्सीमध्ये काम केल्यानंतर, त्यांना फोटोग्राफी, विशेषतः वन्यजीव आणि निसर्ग फोटोग्राफीमध्ये आवड निर्माण झाली. आपल्या कुशल छायाचित्रण कलेने त्यांनी अनेक रसिकांची वाहव्वा मिळविली आहे.

या प्रदर्शनात सहभागी झालेले आणि ‘वाईल्ड वूड’चे संस्थापक डॉ. सुधीर गायकवाड यांचे ‘सकाळ’च्या अवतरण पुरवणीत ‘पक्षीदर्शन’ हे वाचकप्रिय सदर होते. त्यांचा वैद्यकीय व्यवसाय सांभाळून ते वन्यजीव छायाचित्रणाचा छंद जोपासत आहेत. ते कुशल छायाचित्रकार आहेतच, सोबतच त्यांचे अनुभव ते इतरांसोबत शेअर करून वाईल्डलाईफ फोटोग्राफीसाठी प्रोत्साहन देण्याचे काम करत असतात. वन्यजीव स्तंभलेखक म्हणून त्यांचे ३२५ हून अधिक लेख प्रकाशित झाले आहेत.

अशा या आगळ्यावेगळ्या विषयांवरील आणि हौस म्हणून छायाचित्रांत रमणाऱ्या मंडळीचे ‘व्हिएतनाम’मधील पक्षीवैभव कलाप्रेमींना खुणावणारे आहे.

वनप्रदेशात वन्यजीव निरीक्षण सहली आयोजित करणाऱ्या ‘वाइल्डवुड’ निसर्गप्रेमी संस्थेने काही महिन्यांपूर्वी दक्षिण पूर्व आशियामधील व्हिएतनाम येथे पक्षी निरीक्षण सहल आयाेजित केली होती. या सहलीत सहभागी झालेल्या छायाचित्रकारांनी तेथील पक्ष्यांची छायाचित्रे काढली आणि त्याचे प्रदर्शन मुंबईतील जहांगीर कलादालनात भरवले आहे. या छायाचित्रांच्या माध्यमातून व्हिएतनाममधील पक्षीवैभव जाणून घेण्याची संधी मुंबईकरांना मिळाली आहे.

(लेखक वैद्यकीय व्यवसायात कार्यरत असून, पर्यावरणप्रेमी आहेत.)