गदिमांचे तत्त्वचिंतन

- ऋचा थत्ते, rucha19feb@gmail.comग. दि. माडगूळकर हा अष्टाक्षरी मंत्र उच्चारल्याबरोबर मराठी माणसाला किती प्रकारची कितीतरी गाणी आठवतील. महाराष्ट्राचे वाल्मीक, महाकवी असं म्हणून आपण त्यांच्या प्रतिभेसमोर नेहमीच नतमस्तक होतो. त्यांच्या सिद्धहस्त लेखणीतून उमटलेल्या गीतांचं वैविध्य तरी किती सांगावं..बालगीतं, स्त्रीगीतं, युगुलगीतं, भक्तिगीतं, गीतरामायण... अशी प्रचंड गीतसंपदा! ही गीतं आपण सहज गुणगुणतो. ऐकून ऐकून सहज ओठावरही येतात; पण यातलीच काही गीतं मात्र अंतर्मुख करतात. ऐकताना जाणवतं की ही नुसती शब्दांवरची पकड नाही, तर या अलौकिक प्रतिभेला जोड आहे, ती प्राचीन ग्रंथांच्या अभ्यासाची आणि तत्त्वचिंतनाची.ग. दि. माडगूळकर यांची बालगीतं, स्त्रीगीतं, युगुलगीतं, भक्तिगीतं, गीतरामायण अशी प्रचंड गीतसंपदा आहे. त्यातील अनेक गाणी सहज ओठावरही येतात; पण यातलीच काही गीतं मात्र अंतर्मुख करतात. ऐकताना जाणवतं की ही नुसती शब्दांवरची पकड नाही, तर या अलौकिक प्रतिभेला जोड आहे, ती प्राचीन ग्रंथांच्या अभ्यासाची आणि तत्त्वचिंतनाची..त्यातीलच हे अनमोल रत्न - विठ्ठला तू वेडा कुंभार. हे गाणं ऐकताना जे जे जाणवलं ते शब्दांत मांडण्याचा हा प्रयत्न. गीताची सुरुवात होते ‘फिरत्या चाकावरती देसी मातीला आकार, विठ्ठला, तू वेडा कुंभार!’चाक आहे आणि तेदेखील फिरणारं! ही चक्राकार गती कशाची? तर काळाची. हे कालचक्र अव्याहत फिरतंय. दिवस-रात्र, ऋतू येत- जात असतात. यामध्येच जीव देह धारण करतात. जणू मातीला आकार मिळतो आणि तो आकार देणारा विठ्ठल!आपण ‘हाडामांसाचा देह’ असा उल्लेख नेहमी करतो. हे आपल्या देहातील पृथ्वीतत्त्व आणि मातीचं तत्त्व तेच..कबीरजींचा एक दोहा आठवला. या दोह्यातही एक दिवस हा देह मातीत मिसळून जाणार याची जाणीव कबीरजी करून देतात.माटी कहै कुम्हार को, तू क्या रुंधे मोहि।इक दिन ऐसा होईगा, मैं रुंधूंगी तोहि॥आणि तशीच ही माउलींची ओवी कालचक्र दर्शवणारी, जे उत्पन्न होतं ते नष्ट होणारच -उपजे ते नाशे। नाशले पुनरपि दिसे।हे घटिका यंत्र तैसे। परिभ्रमे गा॥घटिकायंत्र म्हणजे घड्याळ हेदेखील चक्राकार गतीनं फिरणारं, काळाचं मापक..तर कुंभाराच्या फिरणाऱ्या या चाकावरती अनेक घटांची निर्मिती एकापाठोपाठ एक होतेच आहे. कशी?‘माती, पाणी, उजेड, वारा तूच मिसळसी सर्व पसारा’काय काय सामग्री घेतली पाहा. माती, पाणी, उजेड, वारा अर्थात पृथ्वी, आप, तेज, वायू ही चार तत्त्वं. मातीचं भांडं म्हटलं तरी फक्त माती पुरत नाही. ती कालवायला, मिळून यायला पाणी हवं. ते मडकं नीट भाजायला हवं. आणि अग्नि प्रज्वलित व्हायला वायू हा गरजेचाच. आणि मग मडकं भाजून झाल्यावर खऱ्या अर्थाने तो आकार पक्का होतो. आणि म्हणून पुढची ओळ येते - ‘आभाळच मग ये आकारा’ ही एक ओळ आपल्याला थेट वेदान्तात घेऊन जाते. ‘घटाकाश’ अर्थात घटातील आकाश असा उल्लेख तिथे अनेकदा झालेला दिसतो..तुम्ही कोणताही रिकामा घट पाहिलात तर त्यातील पोकळी हे त्या घटातील आकाश म्हणजेच घटाकाश! आपल्या आजूबाजूलाही पोकळी असतेच. पोकळी हेच आकाश. आपल्या आजूबाजूला असलेलं आकाश आणि घटातलं आकाश खरंतर एकच. पण त्या घटामुळे, मडक्यामुळे आपल्याला असं भासतं, की आकाशाने घटाचा आकार धारण केला आहे किंवा त्या घटातील आकाश हे वेगळं आहे.पण मातीचाच घडा तो. हा घडा जेव्हा फुटतो तेव्हा ते घटातील आकाश बाहेरच्या पोकळीशी एकरूप होतं. हीच गोष्ट आपल्या देहाची. तोही याच पंचमहाभूतांचा. शरीराच्या आकृतीमुळे आपल्याला प्रत्येक ‘मी’ वेगळा वाटतो; पण एकदा हा देह नष्ट झाला की आत्मा परमात्म्याशी एकरूप होतो. ‘पिंडी ते ब्रह्मांडी’ या न्यायानं तसंही सगळं एकच आहे; पण आपण ‘अनेक’ मानत राहातो..हे सगळं चार शब्दांत गदिमा सांगतात. ‘आभाळच मग ये आकारा’ पुढे म्हणतात, ‘तुझ्या घटांच्या उतरंडीला नसे अंत ना पार.’ पण मग हे एवढे निर्मिलेले घट आहेत तरी कसे? एकसारखे अजिबात नाहीत. सामग्री तीच, तत्त्वं तीच, पण आहेत कसे? तर ‘घटाघटांचे रूप आगळे, प्रत्येकाचे दैव वेगळे.’प्रत्येक घटाचं रंगरूप वेगवेगळं. अर्थात व्यक्ती तितक्या प्रकृती! रंगरूप, गुणदोष, आवडी-निवडी, आकलनशक्ती... सगळ्या बाबींची यादी केलीत, तर एकासारखी दुसरी व्यक्ती शोधून सापडणार नाही. अगदी सख्खी भावंडंही वेगळी असतात. आपण ‘युनिक’च असतो, तरीही आपलं वेगळेपण सिद्ध करण्याची जणू चढाओढ लागलेली असते. कविवर्य बा. भ. बोरकरदेखील हेच सांगतात -.प्रति एक झाडामाडा त्याची त्याची रूपकळाप्रति एक पानाफुला त्याचा त्याचा तोंडवळाएकाच झाडाची पानंफुलं जर इतकी वेगळी असतील, तर माणसाजवळ त्याचं असं वैशिष्ट्य असणारच. पण हो, गुण आणि कष्टाला दैवाची जोड हवी असं आपण नेहमी म्हणतो. आणि प्रत्येकाचं दैवही स्वतंत्रच.‘प्रत्येकाचे दैव वेगळे.’ इथे गदिमांच्याच अजून एका रचनेची प्रकर्षाने आठवण होते. इथेही रूपक तेच आहे.‘कुंभारासारखा गुरू नाही रे जगात, वर घालतो धपाटा, आत आधाराचा हात’आणि कबीरजींच्या दोह्यातही हेच रूपक पाहा.गुरू कुम्हार शिष कुंभ है, गढी गढी काटे खोट।अंदर हाथ सहार दे, बाहर से दे चोट॥.एकच गुरू अनेक शिष्य घडवतात. पण प्रत्येक शिष्याची कुवत वेगळी, दैव वेगळं. म्हणूनच ‘कुणी पूजेचा कलश, कुणी गोरसाचा माठ’ असं या दुसऱ्या रचनेत गदिमा म्हणतात.दैवगतीनुसार घटांची योजना होते, हेच प्रस्तुत गीतात कसं सांगितलं आहे. कुणाचं विधिलिखित नेमकं काय-कुणाच्या नशिबी लोणी आणि कुणाच्या नशिबी निखारे हे फक्त त्या विठ्ठलाला ठाऊक. म्हणून पुढे म्हणतात, ‘तुझ्याविना ते कोणा नकळे, मुखी कुणाच्या पडते लोणी, कुणा मुखी अंगार’ जसं जाणणारा तोच, तसा कर्ता करविता तोच आणि सांभाळणारा तोच..तूच घडविसी तूच फोडिसी, कुरवाळिसि तू तूच ताडिसीजन्म आणि मृत्यू हे तर त्याच्याच हातात आहे, पण जगण्याचा खरा सूत्रधारही तोच आहे. उत्पत्ती, स्थिती आणि लय हे त्याच्याच नियंत्रणात आहे. निर्मिती करणारा ब्रह्मदेव, पालन करणारा विष्णू आणि शिव हा संहार करणारा आहे, असंही आपण ऐकतो. पण नामं आणि रूपं वेगवेगळी असली तरी परब्रह्म एकच आहे. या गीतात त्याचीच ‘विठ्ठल’ म्हणून आळवणी केली आहे.आणि हे सगळं रहाटगाडगं, ही जगरहाटी... ही तरी कशासाठी, असाही प्रश्न कधी पडतो. सगळं डोळ्यांना नुसतं दिसतं, पण सत्याचं आकलन होत नाही. अज्ञानरूपी अंधारात माणूस चाचपडतच राहतो..‘नकळे यातून काय जोडिसी? देसी डोळे परि निर्मिसी तयांपुढे अंधार!’ ‘प्रपंच’ चित्रपटातील हे गीत जे बाबूजींच्या संगीत-गायनाने मनाला अधिकच स्पर्शून जातं. किंवा ‘कुंभारासारखा गुरू’ असो.हे काव्यही गजाननराव वाटवे यांनी संगीतबद्ध केलं आणि त्याला अनुराधाताई मराठे यांचा स्वरसाज लाभला. या दोन्ही रचनांना समोर ठेवता गदिमांचं चिंतन किती सहजसुंदर आणि सोप्या शब्दांत प्रकट झालंय हे पाहून आपण आश्चर्यचकित होतो. अशा त्यांच्या अजूनही अनेक रचना आहेत. पण सांगायचा मुद्दा हा, की आपल्या भाग्याने एवढं सगळं आपल्यापर्यंत सोपं होऊन आलंय, तर ऐकताना शब्दांकडे लक्ष देण्याचा, अर्थ समजून घेण्याचा आपणही श्रोता आणि वाचक म्हणून नक्कीच प्रयत्न करायला हवा, नाही का?(लेखिका निवेदिका-व्याख्यात्या आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

गदिमांचे तत्त्वचिंतन

Related Stories