मेहकरचे शारंगधर बालाजी

ओंकार वर्तले - ovartale@gmail.comसंपूर्ण भारतात श्री बालाजीच्या अनेक मूर्ती आपल्याला पाहायला मिळतात. मेहकर येथील ही सुंदर अन् विलोभनीय मूर्ती सर्वात उंच मूर्ती म्हणूनही गणली जाते. तसा उल्लेख बुलढाणा जिल्ह्याच्या गॅझेटियरमध्ये सापडतो..मंदिरे, त्यांचे वास्तु-स्थापत्य आणि त्यांच्याशी निगडित असलेल्या पौराणिक कथा हा आपला जिव्हाळ्याचा आणि भावनिक विषय. मनात असलेल्या श्रद्धेपोटी आपण प्राचीन, आधुनिक अशा मंदिरांना नियमितपणे भेटी देतच असतो. श्रद्धेपोटी केल्या जाणाऱ्या अनेक तीर्थयात्रा हा तसा पाहिला तर धार्मिक पर्यटनाचाच एक प्रकार. यात आपल्याला तिथला भाग, स्थळ महात्म्य, निसर्ग हे सारे कळत असते. या अशा वास्तु-स्थापत्यात सर्वात जास्त मंदिरे पाहायला मिळतात भगवान शिवाची. त्यानंतर दिसतात ती भगवान विष्णूची मंदिरे. विष्णूच्या मूर्तीही आपल्याला या मंदिरात पाहता येतात..विष्णूची मूर्ती म्हटली की आपल्या सर्वांना आठवते ती दक्षिण भारतातल्या तिरुपती येथील बालाजीची मूर्ती. यासाठी आपण त्या मूर्तीचे मनोभावे दर्शन घ्यायला कित्येक शेकडो किलोमीटरची पायपीट करत जाऊनही येतो; पण आपल्याला हे माहीत नसते की आपल्याही महाराष्ट्रात अशीच एक देखणी, अत्यंत सुंदर मूर्ती स्थापित आहे. एवढेच नव्हे तर संपूर्ण भारतातील भव्य अशी ती मूर्ती आहे. ती आहे बुलढाणा जिल्ह्यातील मेहकर या ठिकाणी. थोडक्यात देखण्या विष्णूमूर्तीची यादी करायची झाली तर त्यात मेहकरच्या बालाजीचे नाव नक्कीच अग्रस्थानी असेल. यावरून या मूर्तीच्या कलेचा आणि तिला घडविणाऱ्या शिल्पकाराचा अंदाज येईल.गावातूनच वाहत गेलेल्या पैनगंगा नदीच्या काठावर वसलेले मेहकर हे गाव विदर्भाचा भाग सोडला तर उर्वरित महाराष्ट्रात तसे अपरिचित. त्यामुळे या गावात असा काही आपला धार्मिक, सांस्कृतिक, कलेचा वारसा लपला आहे, याचा अंदाज येणे तसे कठीणच. त्यामुळे सुरुवातीला याच गावात ही मूर्ती आहे, असे म्हटल्यावर आपल्यालाही आश्चर्य वाटून जाते. बुलढाणा जिल्हा हा पर्यटनाच्या बाबतीत ओळखला जातो तो लोणारमुळेच. देशातीलच नव्हे तर विदेशातील अनेक पर्यटक लोणार या जगप्रसिद्ध पर्यटनस्थळाला भेट देतात. याखेरीज सिंदखेडराजा येथील राजमाता जिजाऊ यांचे स्मारकदेखील पाहतात; पण अगदी जवळच असलेले हे मेहकर पाहत नाही..नागपूर-मुंबई महामार्गावर हे गाव आहे. याच गावात मध्यवर्ती ठिकाणी शारंगधर बालाजी हे मंदिर उभारलेले आहे. मंदिराचा परिसर अगदी आटोपशीर, गाभारा आणि सभामंडप अशी याची रचना. यातला गाभारा हा दगडी घडीव दगडाचा, तर सभामंडप हे आखीव-रेखीव अशा लाकडाच्या छताचे बनलेले. आत प्रवेश केला की हे मंदिर उलगडायला लागते. सभामंडपातील लाकडी कलाकुसर आणि त्याचा डोलारा डोळ्यात साठवतच आपण गाभाऱ्यासमोर येतो आणि काही क्षण थबकतोच. समोर दिसणारी मूर्ती आणि तिच्यातील भव्यता पहिल्यांदा डोळ्यासमोर येते. या भव्यतेतून आपण बाहेर पडतो न पडतो तोच तिच्यामध्ये कलाकारांनी ओतलेली कला आपल्याला मंत्रमुग्ध करते. ही मूर्तिकला आपल्याला चकित करते. मोठ्या काळ्या पाषाणावर ती कोरलेली असून तिच्याभोवती सुंदर अशी प्रभावळ आहे. त्यावर विष्णूंचे १० अवतार चितारले आहेत. या मूर्तीची माहिती आपल्याला इथल्या माहिती फलकावरदेखील मिळून जाते.इतिहास अभ्यासकांच्या मते ही मूर्ती मध्ययुगीन कालखंडातील आहे. काळ्या पाषाणात घडवलेल्या आणि ११.२ फूट उंच फूट रुंद अन् अडीच फूट जाड अशा या मूर्तीचे सौंदर्य तिच्या भव्यतेमुळे अधिकच खुलून दिसते. सध्या गाभाऱ्याला काचेचे तावदान लावलेले दिसते. ही मूर्ती पूजेच्या वेळी मूळ पाषाण रूपातच पाहायला मिळते; अन्यथा भरजरी वस्त्रांमुळे अनेक मूर्तींचे मूळ सौंदर्य आपल्याला पाहायला मिळत नाही; पण अनेक मूर्तींना मुळातच पाषाणतच वस्त्रे घडवलेली दिसतात. ही त्यापैकीच एक. शिवाय या विष्णुमूर्तीच्या गळ्यात दागिने पाषाणतच घडवलेले दिसतातच. कमरेचे वस्त्र आणि त्यावर शिल्पांकित केलेले विविध दागिने मूर्तीच्या सौंदर्यात आणखी भर घालताना दिसतात. मूर्तीला असलेल्या प्रभावळीतच दोन्ही बाजूंनी विष्णूची दहा रूपे म्हणजेच दशावतारांचे सुंदर रेखाटन करण्यात आले आहे. हे दहाही अवतार अगदी स्पष्ट असेच दिसतात. मूर्तीच्या उजव्या बाजूला खांद्याच्या वर ब्रह्मदेव तर डाव्या खांद्याच्या बाजूला महादेवाच्या मूर्ती आहेत. विष्णुमूर्तीला किरीट मुकुट आहे. या रेखीव मूर्तीची अनेक वैशिष्ट्ये दिसतात. पोट गोमुखाकृती आहे. मूर्ती चतुर्भुज असून हातात गदा, चक्र, पद्म आहे. पायाजवळ जय-विजय, लक्ष्मी-कुबेर भूदेवी आहे..या मूर्तीचे वैशिष्ट्य, सौंदर्य मुकुटात आहे. मुकुटामध्ये आसनस्थ विष्णुमूर्ती कोरलेली असून, तिच्या हातात धनुष्य दाखविलेले आहे. असे म्हणतात, की याच वैशिष्ट्यामुळे या विष्णुमूर्तीला शारंगधर हे नाव प्राप्त झाले. सांबराच्या शिंगाच्या धनुष्याला शारंग म्हणतात. हे शारंग हातात धारण करणारा शारंगधर, अशी या नावाची व्युत्पत्ती सांगितली जाते. अगदी अनोखी, अत्यंत देखणी अशी ही विष्णुमूर्ती.आता मंदिर आणि त्यातही अशी पाषाणात घडवलेली मध्ययुगीन मूर्ती आली की आपसूकच अनेक कथा आणि आख्यायिका या ओघाने येतच असतात. आपणही त्यात रमायचे असते. यातल्याच एका आख्यायिकेनुसार मेघंकर नावाच्या दैत्याचा भगवान विष्णूने शारंग धनुष्याने पराभव केला. मेघंकर विष्णूला शरण आला आणि देवाने याच नगरीमध्ये वास्तव्य करावे, अशी प्रार्थना केली. विष्णूने ती मान्य केली आणि शारंगधराच्या रूपात मी इथेच वास्तव्य करीन, असा आशीर्वाद त्याने मेघंकराला दिला. तेव्हापासून भगवान विष्णू इथे शारंगधराच्या रूपात राहू लागले, अशी एक कथा आहे. ती कथा इथले भाविक आणि ग्रामस्थ आपल्याला ऐकवितात.आणखी एका कथेनुसार ही मूर्ती येथेच कशी सापडली, याचाही उलगडा आपल्याला होतो. एका व्यक्तीच्या सांगण्यानुसार विशिष्ट जागी खोदल्यानंतर साधारण १५ फूट लांबीची मोठी लाकडी पेटी जमिनीखाली सापडली. ही घटना साधारण १८८८ची. त्या वेळी आपला देश इंग्रजांच्या अमलाखाली होता. त्या पेटीत हीच बालाजीची मूर्ती आणि दोन ताम्रपट होते. तत्कालीन मुस्लिम आक्रमकांपासून आणि मूर्ती-भंजकापासून वाचवण्यासाठी बहुधा ही मूर्ती जमिनीखाली लपविण्यात आली असावी, असा अनेक अभ्यासकांचा दावा आहे. कारण तत्कालीन परकीय आक्रमकांचा इतिहास पाहता हे शक्यही असेल, असे वाटून जाते..तत्कालीन ब्रिटिश अधिकारी रिचर्ड टेम्पल मूर्तीचा ताबा घेऊन ती लंडनच्या संग्रहालयात घेऊन जाण्यासाठी ते नागपूरहून निघाले. ही बातमी समजताच इथल्या ग्रामस्थांनी तातडीने छोटेसे मंदिर बांधून मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा केली. प्राणप्रतिष्ठा झालेली मूर्ती रिचर्ड यांना घेऊन जाता आली नाही. ते या घटनेने संतप्त झाले; पण ग्रामस्थांच्या संघर्षामुळे ही मूर्ती इथेच राहिली; पण मूर्तीऐवजी मूर्तीसोबत सापडलेले दोन ताम्रपट आपल्या ताब्यात घेतले. ज्या दिवशी ही मूर्ती खोदकामात सापडली तोच दिवस हा प्रकटदिन म्हणून इथले ग्रामस्थ साजरा करतात..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

मेहकरचे शारंगधर बालाजी

Related Stories