म्हणी, शब्दरत्नांच्या खाणी!

ऋचा थत्ते - rucha19feb@gmail.comशाळेत असताना म्हणी पूर्ण करण्याचा प्रश्न मराठीच्या पेपरमध्ये पूर्ण गुण मिळवून द्यायचा. आता बाराखडीनुसार म्हणी वाचताना आणि नंतर तयारीनिशी म्हणींच्या भेंड्या खेळतानाही मजा येईल, असं वाटतंय. अर्थात प्रत्येक म्हणीचं म्हणणं समजाऊन घेऊनच! खरंच, म्हणी म्हणजे मराठी शब्दरत्नांच्या आशयसंपन्न खाणी! .काही वर्षांपूर्वी कोकणातील एका उत्सवात कार्यक्रम झाल्यावर पंगतीत खाली बसून जेवण्याचा योग आला. तर काही आजी सहज वाकून वाढत होत्या आणि काही मुली तिथल्याच एका कट्ट्यावर बसून फुलांचे गजरे आणि हार करत होत्या. म्हणजे ते काम त्यांच्यावर सोपवलंच होतं; पण ते पाहून एक काकू गमतीने म्हणाल्या, ‘‘हे काय पाहतोय आम्ही - ‘तरण्या झाल्या बरण्या म्हाताऱ्या झाल्या हरण्या’’’ ही म्हण मी तेव्हा पहिल्यांदाच ऐकली; पण मजा वाटली आणि किती चपखल बसली त्या प्रसंगात! तरुण मंडळी बसून राहतात किंवा लवकर दमतात आणि वयस्कर लोक मात्र चपळाईनं भरपूर कामं करतात तेव्हा या म्हणीचा वापर होतो. बरणीचा आकार लक्षात घेता ते सुस्तावलेपण आणि हरणाची चपळाई या गोष्टीसुद्धा नेमकेपणानं एवढ्याशा म्हणीत जाणवतात. ‘अल्पाक्षर रमणीय’ असलेल्या अशा म्हणींनी आपल्या मराठी भाषेला खरंच किती श्रीमंत केलं! अगदी कमी शब्दात खूप काही व्यक्त करतात म्हणी!आमच्या ताईआजीनं एका म्हणीची गोष्ट सांगितली होती. एका लहान मुलाला त्याची आई दुकानातून तेल आणि तूप आणायला सांगते आणि त्यासाठी आठवणीने दोन भांडी घेऊन जा, असं बजावून मग आपल्या कामाला लागते. याला वाटतं, की दोन भांड्यांची काय गरज? धुपाटणं नेलं, तर एकाच वस्तूत दोन्ही कामं होतील. मग किराणामालाच्या दुकानात धुपाटणं धरून तो तेल मागतो आणि मग डेअरीत जाऊन हेच उलटं करून म्हणतो, की तूप द्या. तूप घेऊन हा घरी येतो. हातात तूप पाहून आई विचारते, ‘‘अरे, तेल कुठाय?’’ ‘‘हे काय...’’ असं म्हणून हा धुपाटणं परत उलटं करतो. तूपही सांडतं. मग काय.. ‘तेलही गेलं, तूपही गेलं, हाती राहिलं धुपाटणं’! एका संधीच्या आशेवर दुसरी संधी सोडली जाते आणि पहिली संधीही मिळत नाही तेव्हा येणारा अनुभव हा आजही असाच असतो..कुठल्याही काळात लागू होतात हे म्हणींचं अजून एक वैशिष्ट्य सांगता येईल; पण असं असलं, तरी म्हणीतील काही शब्द मात्र कालबाह्य झाले आहेत किंवा नवीन पिढीला सगळे कळणार तरी नाहीत, असे आहेत.जसं, दुसऱ्याची लहानशी चूकही लगेच लक्षात येते; पण स्वतःतील मोठे दोष मात्र दिसत नाहीत, यासाठी ‘दुसऱ्याच्या डोळ्यातील कुसळ दिसतं, पण स्वतःच्या डोळ्यातील मुसळ दिसत नाही’ ही म्हण वापरली जाते. आता माणसाची ही वृत्ती तर जगाच्या अंतापर्यंत अशीच राहील; पण ‘मुसळ’ ही वस्तू मात्र दुर्मिळ झाली आहे हेदेखील तेवढंच खरं. ‘काखेत कळसा गावाला वळसा’, ‘इकडे आड तिकडे विहीर’, ‘भरल्या गाड्यास सुपाचे काय ओझे...’ अशा म्हणी आताच्या त्यातही शहरातील मुलांना पटकन कळणार नाहीत; पण डोक्यावर चष्मा अडकवून, खांद्याला पर्स लटकवून तीच वस्तू शोधणारी माणसं असतातच. मग अशी उदाहरणं देऊन ‘काखेत कळसा गावाला वळसा’ ही म्हण उलगडून सांगता येईल. हेच बाकीच्या म्हणींबाबतही करता येईल, असं वाटतं.या म्हणी आठवायला लागल्यावर लक्षात येतं, की माणसाच्या वृत्तीवर बोट ठेवणाऱ्या अनेक म्हणी आहेत. त्यापैकी एक म्हण तर भा. रा. तांबे यांच्या काव्यात तर फार सहज गुंफली गेली आहे.‘उपकाराची कुणा आठवण?’ ‘शिते तोवरी भुते’ अशी म्हण ‘जगात भरले तोंडपुजेपण, धरी पाठीवर शरा’!.अगदी बरोबर ओळखलंत ‘मावळत्या दिनकरा’ या आपल्या आवडत्या गीतातील हे सुंदर कडवं! पं. हृदयनाथ मंगेशकर यांचं अलौकिक संगीत आणि लतादीदींचा दैवी स्वर यामुळे ही कविता सुमधुर होऊन ते भावगीत आज मनामनात घर करून आहे. आणि हो, शाहीर विठ्ठल उमप यांनी लिहिलेलं ‘असा जगाचा चाले हा खेळ’ हे अनेक म्हणी गुंफलेलं त्यांच्याच स्वरातील गाणंही मोठं रंजक आहे. मधुकर पाठक यांची लोकगीताची चालही अगदी सहजसुंदर आहे. अभिजात मराठी भाषेच्या दृष्टीने तर हा अनमोल असाच ठेवा आहे.आणि आधी उल्लेख केलेल्या ‘असतील शिते तर जमतील भुते’ यासारख्या मनुष्याच्या वृत्तीवर बोट ठेवणाऱ्या अजूनही म्हणी आहेत. जसं ऐतखाऊ वृत्तीसाठी ‘आयत्या बिळावर नागोबा’, स्तुतीप्रिय व्यक्तीसाठी ‘मला पाहा फुलं वाहा’ हट्टी माणसासाठी ‘खाईन तर तुपाशी, नाहीतर उपाशी’ एखाद्याची मर्यादा लक्षात घेऊन ‘सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत’ अरसिकतेसाठी ‘गाढवाला गुळाची चव काय’ अशा कितीतरी म्हणी...अजून एक खास गोष्ट जाणवली ती ही, की रोजच्या जगण्याशी संबंधित गोष्टींचे दाखले म्हणींमध्ये दिले जातात किंवा उल्लेख होतात. जसं, पशुपक्षी, पदार्थ, नाती वगैरे.‘लेकी बोले सुने लागे’, ‘कामापुरता मामा ताकापुरती आजी’ असा नात्यांचा यामध्ये उल्लेख होतो. कधी ‘नाकापेक्षा मोती जड’, ‘आपलेच दात आपलेच ओठ’, ‘हातच्या काकणाला आरसा कशाला’, ‘दोन डोळे शेजारी भेट नाही संसारी’, ‘एका हाताने टाळी वाजत नाही’ असा अवयवांचा उल्लेख चपखलपणे केलेला दिसतो..‘शितावरून भाताची परीक्षा’, ‘वड्याचे तेल वांग्यावर’, ‘लाडाची मैना दूधभात खाईना’, ‘नावडतीचं मीठ अळणी’, ‘बोलाची कढी बोलाचाच भात’ असे पदार्थ एरवी कुठल्याही चवीचे असले, तरी म्हणींची गोडीच वाढवतात.‘लांडगा आला रे आला’, ‘वासरात लंगडी गाय शहाणी’, ‘घोडं मेलं ओझ्यानं शिंगरू मेलं हेलपाट्यानं’, ‘ताटाखालचं मांजर’, ‘कावळ्याच्या शापाने गाय मरत नाही’, ‘वरातीमागून घोडे’, ‘माकडाच्या हाती कोलीत’, ‘उंदराला मांजर साक्ष’ असा प्राणिसंग्रहालयाचा अनुभवच जणू या म्हणींच्या निमित्ताने आपण घेतो.काही म्हणी आपल्याला एखाद्या प्रसंगात हमखास आठवतात. एका कार्यक्रमानंतर त्या संस्थेतील पदाधिकारी एकत्र जमले होते आणि एकाच व्यक्तीचं सतत तोंडभरून कौतुक चालू होतं. अजय म्हणजे चोख व्यवहार, त्याने शब्द दिला म्हणजे काम झालं समजायचं, अजय म्हणजे वक्तशीर, तो कसा स्मार्ट आणि हरहुन्नरी! शिवाय आपल्याला नाही जमत, आपल्याने नाही होणार, अशी पुस्तीही जोडली जात होती. आधीही येता जाता ते जाणवत होतं, अजय म्हणजेच लेखात नाव बदललेली व्यक्ती म्हणजे ‘मला पाहा फुलं वाहा’ प्रकारची होती. आणि त्याचाच परिणाम असा, की जास्तीत जास्त कामं त्याच्या अंगावर आणि बाकीचे अगदी निवांत! तेव्हा म्हण आठवली ‘मुंगी होऊन साखर खावी, हत्ती होऊन लाकडे तोडू नयेत’ एखादी गोष्ट मला येतच नाही अशी खोटी कबुली देऊन प्रसंगी कमीपणाही घेतात काहीजण ते जबाबदारी टाळून निवांत रहाण्यासाठी. म्हणजेच मुंगी होऊन साखर खातात आणि दुसरीकडे मोठेपणाची हौस असलेले अजयसारखे लोक हत्ती होऊन लाकडं तोडत बसतात. अशा या म्हणी आपल्याला सावधही करतात, व्यवहारचातुर्यही शिकवतात. ‘अंथरुण पाहून पाय पसरावे’, ‘ताट द्यावे पण पाट देऊ नये’ याही म्हणी असंच शहाणपण देणाऱ्या..एकाच अर्थाच्याही म्हणी दिसून येतात. जसं ‘स्वभावाला औषध नाही’ हीच गोष्ट ‘कुत्र्याचं शेपूट वाकडं ते वाकडंच’ या म्हणीतूनही सांगता येईल किंवा ‘तुपात तळा, साखरेत घोळा, कारलं कडू ते कडूच’ हादेखील पर्याय आहेच!मला कल्पना आहे, की या सगळ्या प्रकारांची यादी अजून खूप मोठी होईल, कुठे शब्दात किंचित फरकही असेल, तर काही म्हणी यातील एकाहून अधिक प्रकारात बसू शकतील, बहुतेक म्हणींचे अर्थ माहीत असतील; पण कदाचित एखादी कोड्यातही टाकेल; पण या म्हणी रमवतात एवढं मात्र नक्की!या सगळ्या म्हणी कुणाला सुचल्या हे सांगताच येणार नाही. वेगवेगळ्या गावात, काळात वेगवेगळ्या लोकांना अनुभवाचं मंथन होऊन सुचल्या, मग इतरांना त्या रुचल्या आणि मौखिक परंपरेनेच आपल्यापर्यंत या पोहोचल्या. हे असंच झालं असावं. आता मात्र त्या हरवून जाऊ नयेत, यासाठी जतन करायला हव्यात. म्हणींबद्दल लिहावसं वाटलं, तेही हाती आलेल्या म्हणींच्या एका छोट्या पुस्तकावरून. ते पुस्तक चाळताना नकळतच म्हणींबद्दलची मनात उमटलेली निरिक्षणं, आठवणी लेखाच्या रूपाने मांडताना नक्कीच मजा आली. ही अशी संकलनं फार आवश्यक आणि उपयुक्त आहेत. बहुतेक पुस्तकांत बाराखडीनुसार या म्हणी असतात.(लेखिका निवेदिका-व्याख्यात्या आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

म्हणी, शब्दरत्नांच्या खाणी!

Related Stories