शरदिनीचं चांदणं

मेडिकल कॉलेजमध्ये येऊन स्थिरावायला दीड वर्ष लागलं होतं मला. त्या काळी कॅलेंडरमधल्या दीड वर्षाचे एक शैक्षणिक वर्ष असायचे. मी, सेकंड एम.बी.बी.एस.मध्ये पाय ठेवले होते. औषधविज्ञान अर्थात फार्मेकॉलॉजी हा नवा विषय शिकायचा होता. सकाळी आठ ते नऊ ह्या वेळात लेक्चर असायचं..माझं राहणं कॉलेजच्या प्रांगणातल्या वसतिगृहात. पण तिथे ‘स्थिर’ झाल्यावर कॉलेजपर्यंतचे अंतर भल्या सकाळी अतिशयच दुर्गम आणि लांब वाटू लागते. त्यामुळं सकाळच्या लेक्चरला सोमवार ते गुरुवार असे चार दिवस नेमाने दांडी मारल्यावर शुक्रवारी दुपारी ह्या विषयाच्या प्रॅक्टिकलचा दिवस होता. फॅमिली डॉक्टर्स त्या काळात स्वतःच मिक्स करून द्यायचे असे खोकल्याचे औषध प्रयोगशाळेत तयार करण्याचे प्रॅक्टिकल मजेदार होते..एवढ्यात लॅब असिस्टंट कानात गुणगुणला. 'प्रॅक्टिकल झाल्यावर मॅडमनी बोलावले आहे.' मनाला जोरदार ठसका लागला, खोकल्याची उबळ आली. ज्यांची चार लेक्चर बुडवली होती त्या डॉ. शरदिनी डहाणूकर ह्यांच्या खोलीच्या दारावर टक टक केली. 'मे आय कम इन मॅडम...''ये... ये आनंद. वाटच पाहत होते तुझी,' मॅडमनी हसत स्वागत केले. ही कशाची प्रस्तावना आहे हे न समजण्याइतका अस्थिर नव्हतोच मी. परंतु मॅडमनी प्रेमळपणे चौकशी केली आणि त्यांच्या अक्षरातल्या त्यांच्या नोट्सची वही माझ्यासमोर ठेवली आणि म्हणाल्या. 'लिहून घे नीट... काही अडले तर विचार... लाग कामाला.' मनाला अधिकच जोराचा ठसका लागला होता. पण पेन चालवायला घेतले. अर्ध्या तासात फराळाचा डबा समोर आला. त्यात केकचे तुकडे होते. “घरीच केलेला आहे... थांब कॉफी मागवते... की चहा घेणार?”.स्वामी विवेकानंदांनी त्यांचे गुरु, रामकृष्ण परमहंस ह्यांच्याबद्दल लिहिले आहे, 'He tamed us with his love' त्यांच्या प्रेमाने त्यांनी आम्हाला माणसाळवले. हा तसाच काहीसा अनुभव होता. मात्र गुरुकृपेची ही अंगाई त्यानंतर अथक पंचवीस वर्षे सुस्वरपणे सुरू राहिली. दरम्यान औषधशास्त्राचेच नव्हे, मनोविकारशास्त्राचे शिक्षण पार करून, व्यवसाय-कुटुंबातले अनेक धक्के खाऊन झाले होते.त्यातील प्रत्येक समाधानाच्या आणि दुःखाच्या क्षणामध्ये मॅडम साथ द्यायला होत्या. कबीरच्या (माझ्या मुलाच्या) जन्मानंतर त्याला द्यायच्या आणि सविताने (पत्नी) घ्यायच्या आयुर्वेदिक औषधांची मॅडमच्या हस्ताक्षरातली यादी आम्ही अजूनही त्या टप्प्यावरच्या मित्र-मैत्रिणींना देत असतो..इंग्रजीमधल्या Mentor ह्या शब्दासाठी सुचलेला शब्द आहे ‘संवर्धक.’ डहाणूकर मॅडम ह्या खऱ्या अर्थाने आम्हा विद्यार्थ्यांच्या ‘संवर्धक’ होत्या. वात्सल्य भाव (Nurturance) हा त्यांचा स्थायिभाव. वैद्यकीय शिक्षणाच्या दरम्यान आम्ही करत असलेल्या एकांकिका, नाटके असोत की मराठी वाङ्मय मंडळाचे उपक्रम, त्या अगदी पदर खोचून उभ्या असायच्या. नाटकाच्या तालमी सुरू झाल्या की सर्वांसाठी सुग्रास अन्नपदार्थ घेऊन मॅडम हजर.दिवाळी अंक काढणाऱ्या ग्रुपचा भाग होतो मी. भरतशास्त्र आणि स्पंदन ह्या आमच्या अंकांसाठी मॅडम जाहिराती मिळवून द्यायच्या. त्यांचे कुटुंब म्हणजे उद्योगक्षेत्रातले नावाजलेले घराणे. राजकीय, साहित्यिक, सांस्कृतिक वर्तुळातील अनेक जण त्यांच्याकडे मैफील जमवायचे. हा सारा ‘प्रसाद’ विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचावा ही मॅडमची इच्छा असायची..खूप समृद्ध करणाऱ्या संध्याकाळी होत्या त्या. पु. ल. देशपांडे, गोविंद तळवलकर, ना. धों. महानोर, सुहासिनी मुळगावकर अशा दिग्गजांबरोबर गप्पा मारता यायच्या. कळत्या न कळत्या वयात, वेगवेगळ्या क्षेत्रातल्या कर्तृत्वाचे मापदंड सहजी आणि अनौपचारिकपणे अनुभवायला मिळणे ह्यातले भाग्य तेव्हा समजायचे पण आत्ता खूपच उमजू लागते. आणि ही शागिर्दी करणारे आम्ही वैद्यकीय विद्यार्थी. आमचे तत्कालीन कर्तृत्व शून्याच्या खालीच... पण वात्सल्यापुढे असे प्रश्न विचारायचे नसतात..मनोविकारशास्त्रातल्या एम.डी.ची परीक्षा तोंडावर आली होती. तीन वर्षांची साठवलेली रजा घेऊन अभ्यास सुरू होता. राहण्याची आताची खोली होती आर.एम.ओ. म्हणजे रेसिडेंट क्वार्टर्सची. दिवस होता धुळवडीचा. सारी मुंबई रंगाने भरलेली. बाकीचे जनजीवन अगदी ठप्प. मला त्याआधी दोन दिवस ताप भरला होता. माझे आईवडील ठाण्याच्या घरी नव्हते त्या काळात.म्हणून खोलीवरच सक्तीची विश्रांती. दुपारी दीडचा सुमार. खोलीवर टक टक. दार उघडतो तर बाहेर मॅडम उभ्या. मऊ वरणभात, तूप, लिंबू असा डबा घेऊन. लोणच्याची डबीसुद्धा. थेट मलबार हिलवरून त्या माझ्यासाठी जेवण घेऊन आल्या होत्या. त्यांना मी आजारी असल्याचे कसे कळले कुणास ठाऊक. दुसऱ्या दिवशीपासून माझा ताप का पळाला ते तुम्हालाही कळले असेल..हे सारे करण्यामधली सहजता अशी, की ह्या कानाचे त्या कानाला कळू नये. एम.डी. झाल्यावर मी क्वार्टर्सच्या खोलीत पाकशास्त्राचे प्रयोग सुरू केले तर मिरी, दालचिनी, तमालपत्रापासूनचा मसाला मॅडमनी आणून दिला. त्यांनी केलेल्या मसाल्यांच्या छोट्या डब्या दिल्या. त्यांच्याकडून स्वयंपाककृती शिकणे ही पण मजा होती. वेगवेगळे पेये मिक्स करून मॉकटेल्स कशी करायची हे मी त्यांच्याकडूनच शिकलो.शास्त्रीय नियोजन आणि उत्तम सौंदर्यदृष्टी ह्यांचा मिलाफ म्हणजे मॅडम. वनस्पती हा त्यांच्या अभ्यासाचा विषय. पण झाडे म्हणजे त्यांच्या मैत्रिणी-मित्र!... शास्त्रीय माहिती अशी सांगायच्या जशी प्रिय व्यक्तीची स्तुती गावी. स्वतःच्या केसातही छान फुले माळायच्या. हिऱ्याची कुडी सगळ्यांनाच शोभून दिसत नाहीत. तरतरीत, सावळ्या रंगाच्या मॅडमना ती खुलून दिसायची..“तुम्ही माझी मोठी बहीणच आहात... मी माझ्या बायोलॉजिकल ताईला तुम्हाला भेटवणार आहे एकदा,” मी त्यांना म्हणालो होतो. तो योग आला नाही. पण त्यांना माझे धाकट्या भावासारखे कौतुक होते. त्यांनी लिहिलेल्या पुस्तकाचे प्रकाशन होते. त्या सोहळ्यात मोठे दिग्गज बोलणार होते. आग्रहाने त्या यादीत मॅडमनी मला टाकले. मी यथाशक्ती पण मन लावून भाषण सादर केले.माझ्या भाषणावर श्री. पु. भागवत सरांनी एक तपशीलवार आस्वादक पत्र लिहिले आणि मॅडम करवीच पाठवले. “आर्जवी वक्तृत्वाचा उत्कृष्ट नमुना” असे सरांनी लिहिले होते. इतरही स्तुतीपर मजकूर होता. पण मॅडमच्या डोळ्यातला आनंद मला अजूनही आठवतो आहे. “मराठी भाषेतला मोठा सन्मान माझ्या आनंदला मिळाला” असा तो भाव होता..बरं, इतका जीव लावणाऱ्या मॅडमचा जसा मी ‘खास’ होतो तसे अनेक विद्यार्थी, विद्यार्थिनी, सहकारी, मित्र, मैत्रिणी होत्या. प्रत्येकाच्या अंगणात पारिजातकाचा सडा नियमित फुलायचा. पस्तीस वर्षांपूर्वी मनआरोग्य संस्था काढायची ठरवली त्या स्वप्नातही त्या होत्याच. आमच्या आय.पी.एच. संस्थेच्या शिबिरांना यायच्या, पालकांशी बोलायच्या. वेध व्यवसाय प्रबोधन परिषदेमध्येही आल्या होत्या.व्यावसायिक रंगभूमीसाठी लिहिलेल्या नाटकाची संहिता त्यांच्याकडे वाचायची असा प्रघात होता. डॉ. रवी बापट सर आणि मॅडम ही दोन छत्रं मिळाली नसती, तर माझ्या साऱ्याच क्षेत्रातील प्रतिभेवर अन्नान्नदशा ओढवली असती. मॅडमचे एम.डी. पर्यंतचे शिक्षण आमच्याच महाविद्यालयात म्हणजे सेठ जी.एस.मेडिकल कॉलेज आणि के.ई.एम. रुग्णालयात झाले..आधुनिक औषधविज्ञानाची प्रयोगनिष्ठ संशोधनरचना आपण आयुर्वेदिक औषधांना लावली पाहिजे असा त्यांचा विचार होता. आयुर्वेदाचा वारसा जगभर पोहोचवायचा तर तो ‘अॅलोपथिक’ पद्धतीने पोचवावा. म्हणजे, कार्यक्षमता (efficacy) सिद्ध होईल अशा अनेक शास्त्र-चाचण्या त्यांनी प्रत्यक्षात आणल्या. कुटुंब आणि करीयर हसतमुखाने बॅलन्स करण्याचे कौशल्य होते. वर्ष दोन हजारमध्ये मॅडम आणि अरुणसर ह्यांची साथ तुटली.त्या धक्क्यातून उभे राहण्यासाठी त्यांना किती कष्ट पडले असतील. पण स्वतःच्या कामाला वाहून घ्यायच्या स्वभावाचा फायदा त्यांनी वियोगातून सावरण्यासाठी केला. अचानक आलेल्या गंभीर आजारामध्ये त्या काही आठवड्यातच गेल्या आणि शेवटची भेटही राहून गेली. अंत्यदर्शनाला पोहोचलो तेव्हा त्यांचा निस्तेज चेहरा पाहून हुंदका आवरला नाही. पण विचार केला; इतके संस्कार दिले आहेत मॅडमनी आपल्याला. त्यांची वाटचाल चालू ठेवायची..म्हणजे, मॅडम बरोबरच आहेत असा अनुभव येईल आणि तो अगदी रोज येत असतो. काहीही नवे लिहिले, एखादी कल्पना सुचली की त्यांची आठवण येतेच येते... त्यांचा हसरा आशीर्वाद पाठीशी आहे हा दिलासा मिळतो. मॅडमच्या स्मरणार्थ आमच्या कॉलेजने ‘हिरवाई’ पुरस्कार ठेवला आहे.काही वर्षांपूर्वी हा पुरस्कार मला देण्यात आला. तो दिवस माझ्यासाठी अपूर्व होता. सत्काराला उत्तर देत होतो तेव्हा समोर मॅडम बसल्या आहेत असे जाणवत होते. मजेत हसत होत्या... मोकळेपणी... मी प्रतिसाद दिला. डोळ्यातले अश्रू मात्र थांबले नाहीत.(लेखक हे विख्यात मनोविकारतज्ज्ञ, विचारवंत, नाटककार, संगीतकार, कवी चित्रकार आणि सामाजिक कार्यकर्ते आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

शरदिनीचं चांदणं

Related Stories