बंगाली संगीताची सुरेल झुळूक

२०२५च्या ऑस्कर पुरस्कारांच्या शर्यतीत दोन बंगाली गाणी पात्र ठरली आहेत. पाच बंगाली कलाकार त्या गाण्यांशी संबंधित आहेत. गेली काही वर्षं अपयश पचवत असलेल्या बंगाली कलाक्षेत्रात जणू प्राण फुंकले गेले आहेत. एकूण ८९ गाण्यांशी त्यांची स्पर्धा आहे. त्यांनी मारलेली मजल उल्लेखनीय आणि कौतुकास्पद आहे..कामानिमित्ताने अनेकदा वेगवेगळ्या राज्यांतील लोकांशी संपर्क होत असतो. अनेकदा कामापलीकडे जाऊन साधलेल्या संवादामुळे आपल्या देशाबद्दलच आपल्याला नवीन गोष्टी कळतात. असंच एकदा एका बंगाली सहकाऱ्याशी संवाद साधताना बंगाली सिनेमाचा विषय निघाला असता धक्कादायक माहिती समजली..सध्या बंगाली चित्रपट क्षेत्र आचके देत असून त्यांना मिळणारा जनाश्रय जवळपास पूर्ण आटला आहे. हिंदी आणि दाक्षिणात्य सिनेमांच्या स्पर्धेत बंगाली चित्रपटांची हालत खस्ता झाली असून स्वतःच्या राज्यातही त्यांना स्क्रीन्स मिळेनाशा झाल्या आहेत... मराठी आणि बंगाली चित्रपटांच्या सद्यःस्थितीत प्रचंड साधर्म्य आहे हे त्या सहकाऱ्याशी बोलताना जाणवलं.महाराष्ट्र आणि बंगाल ही स्वातंत्र्योत्तर काळापासूनच अनेक बाबतींत आघाडीची राज्यं होती. दोन्ही राज्यांमध्ये अनेक साम्य आहे. तत्कालीन अन्यायकारक सामाजिक-धार्मिक रूढींविरुद्ध आवाज उठवणाऱ्या आणि प्रत्यक्ष कृती करणाऱ्या समाजसुधारकांचं मोहोळ दोन्ही राज्यांत होतं. स्वातंत्र्यलढ्यात या दोन्ही राज्यांनी सिंहाचा वाटा उचलला होता..अजून एक साम्य म्हणजे, दोन्ही राज्यांमध्ये अनेक कलाप्रकारांना मिळणारा सढळ लोकाश्रय आणि राजाश्रय. हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत, चित्रपट, नाटक आणि साहित्य या कलाप्रकारांवर प्रेम करणारे ‘भद्र लोक’ दोन्ही राज्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर होते. कलेची एवढी समृद्ध प्रथा असणाऱ्या दोन्ही राज्यांच्या भाषिक चित्रपटसृष्टींची सध्या चालू असलेली भयावह परवड चिंतेचा विषय आहे.अशा या निराशाजनक वातावरणात एखाद्या सुखद बातमीची झुळूकही एक आशेचा किरण देऊन जाते. अशीच एक बातमी नुकतीच आली. २०२५च्या ऑस्कर पुरस्कारांच्या शर्यतीत पाच बंगाली कलाकार ज्या गाण्यांशी संबंधित आहेत, अशी दोन गाणी पात्र ठरली आणि गेली काही वर्षं अपयश पचवायला लागलेल्या बंगाली कलाक्षेत्रात जणू प्राण फुंकले गेले..‘पुतुल’ या बंगाली सिनेमातील ‘इति माँ’ आणि ‘बॅण्ड ऑफ महाराजाज’ या पंजाबी सिनेमातील ‘ईश्क वल्ला डाकू’ ही गाणी ‘बेस्ट ओरिजनल साँग’ ॲण्ड ‘बेस्ट ओरिजनल स्कोर’ श्रेणीमध्ये इतर ८९ गाण्यांशी स्पर्धा करत आहेत. अर्थातच ही लढाई खूप अवघड आहे. जगभरातल्या उत्तमोत्तम गाण्यांना मागे टाकून शेवटच्या नॉमिनेशनपर्यंत जाणं खरंच सोपं नाही; पण या गाण्यांनी मारलेली मजल उल्लेखनीय आणि कौतुकास्पद आहे.‘इति माँ’ गाण्याला संगीत दिलं आहे सयान गांगुलीने आणि ते गायलं आहे इमान चक्रोबर्तीने. ‘बॅण्ड ऑफ महाराजाज’ हा जरी पंजाबी चित्रपट असला तरी त्याचा म्युझिक दिग्दर्शक आहे बिक्रम घोष हा बंगाली संगीतकार. ‘ईश्क वल्ला डाकू’ गाणं गायलं आहे ते शमिक आणि मैतेयी बॅनर्जी या बंगाली गायकांनी. ...तर अशा प्रकारे पाच बंगाली कलाकार आता ऑस्करच्या शर्यतीत आहेत..ऑस्कर पुरस्कारांनी आपल्याला नेहमीच हुलकावणी दिलेली असली तरी ‘बेस्ट ओरिजनल साँग’ ॲण्ड ‘बेस्ट ओरिजनल स्कोर’ या श्रेणीत दोन उल्लेखनीय यश आपल्या पदरात आहेत.‘स्लमडॉग मिलेनियर’ सिनेमातल्या ‘जय हो’ आणि ‘आरआरआर’ सिनेमातील ‘नाटू नाटू’ गाण्याला यापूर्वी या श्रेणीत पुरस्कार मिळाले आहेत. ‘स्लमडॉग मिलेनियर’ ही तांत्रिकदृष्ट्या भारतीय फिल्म नसली तरी तिच्याशी आणि ‘जय हो’ गाण्याशी संबंधित बहुतेक कलाकार भारतीयच होते; पण ‘स्लमडॉग मिलेनियर’च्या मागे डॅनी बॉयलसारखा भक्कम आणि आधीच खूप नाव असलेला निर्माता-दिग्दर्शक उभा होता आणि ‘आरआरआर’च्या मागे सक्षम निर्माते आणि सिनेमाला पाश्चात्त्य-अमेरिकन जगतात मिळालेल्या प्रचंड लोकप्रियतेचं संचित होतं. आता ऑस्करच्या स्पर्धेत असलेल्या या बंगाली कलाकारांना ही सुविधा नाहीय. त्यांच्यामागे कुणाचंही भक्कम बळ नाहीय आणि त्यांची ऑस्करची लढाई खूप एकाकी आहे..बंगाली संस्कृतीचा संगीत हा एक अविभाज्य भाग आहे. बंगाली संगीतात हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत, पुजोर गान, रवींद्र संगीत असे अनेक सुंदर प्रवाह आहेत आणि ते अजूनही टिकून आहेत. ‘पुजोर गान’ म्हणजे दुर्गा पूजेच्या मुहूर्ताला देवीची आळवणी करणारी गाणी बनवली जातात आणि प्रदर्शित केली जातात. बंगालला ‘पुजोर गान’ची समृद्ध परंपरा आहे.मधला काही काळ ती परंपरा काहीशी थांबल्यासारखी झाली होती; पण डिजिटल युगात पुन्हा नव्याने लोकप्रिय होत आहे. अनेक गायक-संगीतकार दुर्गा पूजेच्या काळात आपापले अल्बम्स रिलीज करतात. चित्रपट संगीत आणि चित्रपटेत्तर संगीत असा एक संघर्ष भारतासारख्या देशात घडताना दिसतो. भारतीयांच्या मनोविश्वावर चित्रपट आणि त्यांच्या संगीताचं अनभिषिक्त साम्राज्य आहे..चित्रपट संगीताच्या बाहेरही सांगीतिक जग असतं, याचा जणू आपल्याला अनेकदा विसरच पडतो. यासंदर्भात नव्वदच्या दशकातल्या ‘इंडी पॉप’चं उदाहरण बघणं रोचक ठरेल. नव्वदच्या दशकात जोरात असणारं इंडी पॉप क्षेत्र अवघ्या दहा वर्षांमध्ये उतरणीला लागलं. इंडी पॉपमध्ये कार्यरत असणारे अनेक लोकप्रिय गायक-संगीत दिग्दर्शक पैसा आणि प्रसिद्धीच्या आमिषाने चित्रपट संगीताकडे वळले.मग इंडी पॉपला उतरती कळा लागली. आपल्याकडच्या अनेक राज्यांमध्येही असंच घडल्याची उदाहरणं आहेत. चित्रपट संगीतामुळे त्या त्या भागातल्या ‘इंडिपेंडन्ट म्युझिक’ला फारशी फुलण्याची संधीच मिळाली नाही. त्याला दोन अपवाद आहेत, बंगाल आणि पंजाब. या दोन्ही राज्यांमध्ये चित्रपटेत्तर संगीत फळलं, फुललं आणि लोकप्रिय झालं..या दोन्ही राज्यांमधील चटकन जाणवणारं साम्य म्हणजे त्यांच्यातील भाषिक फिल्म इंडस्ट्रीचं काही फारसं बरं चालू नाहीय. पर्यायाने चित्रपट संगीताचीही एक पोकळी निर्माण झाली आहे. ती भरून काढण्याचं काम ‘इंडिपेंडन्ट म्युझिक’ करत आहे. आपलं शेजारी राष्ट्र, पाकिस्तानमध्येही पॉप आणि रॉक म्युझिक प्रचंड लोकप्रिय आहे आणि तिथे सातत्याने वेगवेगळे संगीतविषयक प्रयोग होत असतात.पाकिस्तानमध्येही चित्रपट आणि सिनेसंगीत काही फारशा चांगल्या परिस्थितीत नाही. बंगाली सांस्कृतिक क्षेत्रात हे जे स्वतंत्र संगीताचे प्रवाह वाहत आहेत त्याचा फायदा तिथल्या गायकांना, संगीतकारांना आणि गीतकारांना होतो. आर्थिकदृष्ट्या टिकून राहण्यासाठी त्यांना फक्त व्यावसायिक समीकरण जुळवत राहणाऱ्या चित्रपट संगीताची तितकी गरज राहत नाही..अर्थात स्वतंत्र संगीताचं काम करणं, आर्थिकदृष्ट्या टिकून राहणं तितकंस सोपं नाही; पण किमान काही पर्याय समोर असतात आणि मनाप्रमाणे प्रयोग करण्याची मुभा कलाकाराला मिळत राहते. अनुपम रॉय, आर्को, लोपामुद्रा मित्रा, संध्या मुखर्जी ही या रुजलेल्या स्वतंत्र संगीत प्रकाराची काही लाभार्थी मंडळी. त्यांनी चित्रपटांत उत्तम काम तर केलं आहेच; पण स्वतंत्रपणेही आपली छाप सोडली आहे.त्यातील काही जण त्यांच्या फक्त हिंदी सिनेमातल्या कामांमुळे आपल्याला माहीत असतात, हे काहीसं दुर्दैवी आहे; पण या सर्व मंडळींचं स्वतंत्रपणे केलेलं काम ही त्यांची खरी ओळख आहे. या बंगाली कलाकारांनी ‘डिजिटल प्लॅटफॉर्म्स’चा वापरही प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी अतिशय कौशल्याने केला आहे. त्यांच्या कामाला यू ट्युब किंवा स्पॉटीफायसारख्या प्लॅटफॉर्मवर मिळणारा प्रेक्षक प्रतिसादही उत्तम आहे. या वेळी ‘ऑस्कर’च्या शर्यतीत असणारे बंगाली कलाकारही सिनेमाच्या पलीकडे जाऊन अनेक काम करत असतात..यंदाच्या ‘ऑस्कर’च्या स्पर्धेत उतरण्याचा एकूणच बंगाली सिनेमाला खूप फायदा होईल आणि एका रात्रीत काही मोठे बदल घडतील, अशी अपेक्षा अर्थातच नाही; पण बंगालमध्ये राहूनही (मुंबई आणि दिल्लीच्या प्रभाव क्षेत्राच्या बाहेर) आंतरराष्ट्रीय दर्जाचं काम आपण करू शकतो आणि त्यावर आंतरराष्ट्रीय मान्यतेची मोहोरही उमटू शकते, हा जो विश्वास कलाकारांना मिळतो तो खूप महत्त्वाचा असतो.मराठीमध्येही दुर्दैवाने चित्रपटेत्तर संगीताचा पैस दिवसेंदिवस आक्रसत चालला आहे. एकेकाळी आरती प्रभू, हृदयनाथ मंगेशकर, आशा भोसले, अरुण दाते, आनंद शिंदे इत्यादींसारख्या कलाकारांनी समृद्ध केलेला हा प्रांत आता रूक्ष-शुष्क होत चालला आहे. काही प्रयोग होत आहेत; पण प्रेक्षकांपर्यंत ते पाहिजे तितक्या प्रमाणात पोहोचत नाहीत..उत्तर भारतीय आणि दाक्षिणात्य ताकदवान प्रवाहांच्या मध्ये बंगाली, मराठी, गुजराती आणि देशातल्या कला संस्कृतींनी यांच्यापैकी कुणाच्याही ताटाखालचं मांजर होणं आवर्जून टाळलं पाहिजे. संघराज्य व्यवस्थेत स्वतःचं सांस्कृतिक अस्तित्व जपणं फार महत्त्वाचं असतं. या वर्षीच्या ऑस्कर नॉमिनेशनच्या निमित्ताने बंगाली कलाकारांनी यासंदर्भात एक पाऊल पुढे टाकलं आहे. त्याबद्दल त्यांचं अभिनंदन करताना आपण नेमकं कुठे कमी पडतोय, याचं आत्मपरीक्षण मराठी कलाजगताने करणं नितांत गरजेचं आहे.(लेखक चित्रपट समीक्षक, मुक्त पत्रकार आणि पटकथालेखक आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

बंगाली संगीताची सुरेल झुळूक

Related Stories