रुणझुणत्या पाखरा

- ऋचा थत्ते, rucha19feb@gmail.com‘माहेर’ या शब्दाचं अप्रूप अगदी संतांनाही आहे. म्हणूनच ते पंढरीला गाव न म्हणता ‘माहेर’ म्हणतात. लेकीला आईची ओढ लागते, तितकीच विठू माउलीची ओढ भक्ताला लागते. जणू हेच व्यक्त करण्यासाठी संत पंढरीला ‘माहेर’ म्हणूनच संबोधतात..घाल घाल पिंगा वाऱ्या, माझ्या परसातमाहेरी जा, सुवासाची कर बरसात!किती दिवसांनी हे गाणं कानावर आलं आणि एक विचार मनात चमकून गेला. ‘माहेर’ हा शब्द आजही वापरला जात असला, तरी या गीतातील भाव अनुभवायला मात्र जुन्या काळातच जावं लागेल. पाहा ना, आज एखादी मुलगी लग्नानंतर परदेशात जरी राहात असेल, तरी माहेरची आठवण येताच ती चटकन फोन लावेल किंवा व्हिडिओ काॅल करेल..नातं आणि ओढ तीच असली तरी काळाबरोबर झालेल्या बदलांमुळे दोन घरांमधील किंवा भेटीच्या दिवसांतील अंतरही बऱ्यापैकी सुसह्य झालंय. विशेषतः जुन्या काळचे चित्रपट, मालिका पाहताना, कविता वाचताना किंवा आधीच्या पिढ्यांच्या आठवणी ऐकताना तर हे प्रकर्षानं जाणवतं.याच गाण्याचं पाहा ना, हे गाणं ऐकताना नेहमी एक चित्र उभं राहातं. एक गृहिणी घरकाम आटोपून दाराच्या चौकटीत उभी आहे. झाडाच्या पानांची सळसळ आणि अंगालाही जाणवलेला स्पर्श यामुळे वाऱ्याचं अस्तित्व तिला जाणवतं आणि तिच्या मनात येतं, की मनात येताच मी तर माहेरी जाऊ शकत नाही; पण हा वारा मात्र इकडचा सुवास तिकडे वाहून नेऊ शकतो. सासरी आणि माहेरी एकच वारा वाहत असेल का, असंही तिला वाटत असणार. माहेरच्या आठवणी, लागलेली ओढ आणि व्याकुळता या गीतात पुढे पुढे अधिक गडद होत जाते..अगदी बालवयात झालेलं लग्न, प्रवासाच्या आणि संपर्काच्या सोईसुविधा अत्यल्प आणि क्वचित असणं, त्यात सासरी जबाबदारीचं ओझं आणि त्यातून ‘सासुरवास’ असेल तर विचारायलाच नको. मुख्य म्हणजे ‘माहेरी जायचं’ या एका निर्णयासाठीही ती अवलंबून असायची, तिला परवानगी घ्यावी लागायची. हा सगळा काळ विविध कविता, गाणी आणि जात्यावरील ओव्यांमधून आपल्यापर्यंत पोहोचतो.‘उंच माझा झोका’ मालिकेच्या शीर्षकगीतातील शब्द आठवतात - ‘माप मी ओलांडले अन् दूर गेली भातुकली’ अरुण म्हात्रे यांचे हे शब्द, ही एक ओळही खूप काही व्यक्त करते. उंबऱ्याच्या अलीकडे तिचं बालपण आणि पलीकडे सासर! एका क्षणात तिचं वय नाही, पण आयुष्य बदलतं. हीच गोष्ट ‘स्मृतिचित्रे’ लिहिणाऱ्या लक्ष्मीबाई टिळक एका कवितेत अधोरेखित करतात. एक मावशी आपल्या लग्न झालेल्या लहानग्या भाचीला पाहून म्हणते -.ही भरली घागर तुझ्या शिरावर, बाळेतू उभी, लागले कुठे कुठे तव डोळे?या भाचीच्या शिरावर जी भरली घागर आहे, ती आहे लहान वयात आलेल्या संसाराच्या जबाबदारीची! ते पाहून कळवळलेली मावशी म्हणते, ‘तू इतकी अल्लड आहेस, या वयात कशाला हवा हा संसार?’हा दोन दिवस तरि टळो, म्हणोनी आलेमन अधीर, गेले माहेरा, तव गेले!.माहेरपणात रंगून ही अल्लड पोर जरा तरी हा ताण विसरेल, असं या भाऊबीजच्या निमित्ताने माहेरी न्यायला आलेल्या मावशीला मनापासून वाटतं आणि कवितेच्या शेवटी ती म्हणते -हे हासत आता आलिंगी मज, बाळेमी तुझी मावशी तुला न्यावया आले!या अशा काही कविता प्रकाशित होऊन आपल्यापर्यंत पोहोचल्यामुळे त्या काळात मुलींची होणारी घुसमट काही प्रमाणात तरी समजून घेता येते. अर्थात मुलीचं माहेर हे तिच्या आईचं सासर. मुलीचं माहेरपण साजरं करण्यासाठी स्वतः सासरी थांबणारी आई. तिचा त्याग व्यक्त करतात त्या बहिणाबाई चौधरी -.दे रे दे रे योग्या ध्यानऐक काय मी सांगतेलेकीच्या माहेरासाठीमाय सासरी नांदतेबहिणाबाईंच्या कवितेत तर त्यांच्या माहेराचं दर्शन ठिकठिकाणी होतं. त्या काय काय सांगतात पाहा - चालून चालून पायाला फोड आले, तरी माहेराची ओढ मला तिथपर्यंत नेतेच. कुठे माहेरच्या वाटेवरच्या दगडाला वाचा फुटून तो ‘नीट जा’ असं सांगतो, तर कधी एखादी साळुंकी डोळ्यादेखत भरारी घेते, जणू माहेरवाशीण आल्याचा निरोप पोचवण्यासाठीच!.हे वाचताना आपण परत आजच्या काळात येतो आणि आपल्या लक्षात येतं, की आपण किती भाग्यवान की ‘निघाले’, ‘पोचतेच’ असे आपले मेसेज वारा किंवा साळुंकीलाही मागे टाकतील अशा वेगानं जात असतात. पण कदाचित त्यामुळेच ‘माहेरपण’ हे त्या काळी अधिक भरभरून जगलं जात असेल आणि आठवणींची अधिक साठवणूक होत असेल असं वाटतं. ‘माहेर’ कवितेत बहिणाबाई काय म्हणतात पाहा -लागे पायाला चटकेरस्ता तापीसनी लालमाझ्या माहेराची वाटमाले वाटे मखमल.अनवाणी पाय आणि ओबडधोबड वाट म्हटल्यावर माहेरी जाताना दगडगोटे, काटेकुटे बोचणारच, पायाला चटकेही लागणारच. आणि खरंतर सासरी परतायचं ते त्याच वाटेवरून. पण या ओवीत एक मालन पाहा काय म्हणतेय -माहेरच्या वाटे मऊशार हरीक वाटेसासरच्या वाटे टोचती कुचकुच काटेथोडक्यात, हिरवळ काय किंवा काटे काय... हे तिच्या मनातले भाव आहेत. सासर आणि माहेर ही दोन टोकं असावीत किंवा विरुद्धार्थी शब्द असण्याइतकी तफावत त्या काळी असावी, हे जसं काही ओव्यांमधून जाणवतं. पण अर्थातच प्रत्येकीचं आयुष्य वेगळं असल्याने कधी भावजयीच्या तक्रारी, तर कधी जावेचं कौतुक अशाही ओव्या दिसतात; पण शाळेच्या सुट्टीसारखं माहेरपण संपतंच आणि ती घरी परतून येते..ती माहेरून सासरी परतल्यावर नवरा बायकोमध्ये झालेला हा संवाद पाहा. कंथ म्हणजे नवरा विचारतोय -कंथ पुशित्यात राणी माहेरवास कसा केळीच्या पानावर आंबेमोहोर भात जसा अर्थात ‘स्वर्गसुख’ हाच शब्द मनात येतो. ‘माहेर’ या शब्दाचं अप्रूप अगदी संतांनाही आहे. म्हणूनच ते पंढरीला गाव न म्हणता ‘माहेर’ म्हणतात. लेकीला आईची ओढ लागते, तितकीच विठू माउलीची ओढ भक्ताला लागते. जणू हेच व्यक्त करण्यासाठी संत पंढरीला ‘माहेर’ म्हणूनच संबोधतात..अर्थात जबाबदारी, कर्तव्य यातून कुणाची सुटका नसतेच. आणि त्यामुळेच माहेरची कितीही ओढ वाटली, तरी तिथे गेल्यावर तिचं मन सासरीही धाव घेतंच. आणि तिच्या मनाचा झुला सासर-माहेर असा हिंदोळत राहतो. अगदी आजच्याही काळात त्याचा प्रत्यय नुकताच आला. दुकानात सामानाची यादी दिली आणि तेवढ्यात एका काकूंचा मोबाईल वाजला. ‘‘अगं बाई मुलीचा फोन आला, मी वाटच पाहात होते.’’ पर्समधून घाईघाईत फोन काढताना स्वतःशीच त्या मोठ्याने म्हणाल्या. आणि माझं लक्ष वेधलं होतं त्या खास रिंगटोनने - ‘रुणझुणत्या पाखरा, जा रे माझ्या माहेरा.’ थोडक्यात तेव्हा आणि आता... नातं तेच, ओढ तीच!(लेखिका निवेदिका-व्याख्यात्या आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

रुणझुणत्या पाखरा

Related Stories