राजवंश भारती : उत्तर गुप्तवंश

लेखक : ॲड. सुशील अत्रे

आदित्यसेन हा उत्तर गुप्तवंशातील सगळ्यात यशस्वी राजा होता, त्याचा उल्लेख ‘महाराजाधिराज’ असा आहे. त्याच्या कारकीर्दीत हा गुप्तवंश शिखरावर होता. आश्चर्य या गोष्टीचे आहे, की २५० वर्षांपेक्षा जास्त काळ सत्तेत असलेल्या या वंशाविषयी पुरेशी माहिती उपलब्ध नाही. कदाचित पूर्वीच्या बलाढ्य गुप्त साम्राज्याच्या तुलनेत या ‘उत्तर गुप्त’ची इतिहासात फारशी दखल घेतली गेली नाही. (saptarang latest article on Northern Gupta dynasty)

स्कंदगुप्तच्या निधनानंतर बलाढ्य गुप्त साम्राज्याला उतरती कळा लागली. पुढचे राजे नामधारी ठरले. गुप्त राजवटीतील शेवटचा शिलालेख आढळला, तो बंगालमध्ये सन ५४३ मध्ये. त्यानंतरचा एकही शिलालेख गुप्तवंशाचा नाही. त्यांच्या कारकीर्दीतच ठिकठिकाणी मांडलिक राजा आणि सामंतांनी गुप्तांना झुगारून स्वत:ला स्वतंत्र राजे घोषित करायला सुरवात केली होती.

अशाच दुय्यम राजसत्तांपैकी एक ‘उत्तर गुप्त’ या नावाने ओळखली जाते. यांचे मूळ ठिकाण निश्चित सांगता येत नाही; पण ते बहुधा माळवा प्रांतातील असावे. त्यांना ‘गुप्त’ म्हटले गेले ते एवढ्यासाठी की, त्यांच्यापैकी जवळजवळ सर्व राजांच्या नावापुढे ‘गुप्त’ अभिधान लावलेले आहे.

पण, हा वंश तसा आधीच्या गुप्तवंशाशी संबंधित असल्याचा कोणताही पुरावा नाही. उलट तो तसा नसावा, असेच दिसते. कारण त्यांच्या एकाही शिलालेखात त्या श्रेष्ठ गुप्तवंशाचा साधा उल्लेखही नाही. जर तसा संबंध असता तर नंतरच्या राजांनी त्या दिगंतकीर्ती सम्राटांचा पूर्वज म्हणून उल्लेख करण्याची सुवर्णसंधी कशाला सोडली असती?

खरंतर मूळ गुप्त राजवट मोडकळीला आलेली असताना, पण अस्तित्वात असतानाच एकीकडे ही राजवट उदयाला आली. ‘कृष्णगुप्त’ हा उत्तरकालीन गुप्त राजवटीचा संस्थापक मानला जातो. सुमारे इ. स. ४९० च्या आसपास त्याने आपली राजवट सुरू केली. मग, या उत्तर गुप्तबद्दल माहिती मिळते कुठे? तर बिहारमध्ये गयेजवळ.

‘अफसड’ या गावात एक शिलालेख १८८० मध्ये सापडला. तो ‘आदित्यसेन’ या राजाच्या कारकीर्दीतील आहे. तो इ. स. ६६० ते ६८० च्यादरम्यानचा आहे. तो शिलालेख सध्या ब्रिटिश म्युझियमध्ये आहे. या शिलालेखात कृष्णगुप्त, हर्षगुप्त, जीवितगुप्त, कुमारगुप्त, दामोदरगुप्त, महासेनगुप्त, माधवगुप्त आणि स्वत: आदित्यसेन अशा राजांची नावे आहेत. (Latest Marathi News)

यापैकी संस्थापक कृष्णगुप्तला केवळ ‘नृप’ म्हटले आहे. इतरांच्या नावा आधी ‘श्री’ एवढीच उपाधी आहे. मात्र, आदित्यसेनाचा उल्लेख ‘महाराजाधिराज’ असा आहे. तो उत्तर गुप्तवंशातील सगळ्यात यशस्वी राजा होता. त्याच्या कारकीर्दीत हा गुप्तवंश शिखरावर होता, असे दिसते.

अलीकडे १९७० मध्ये अफसड गावापाशीच उत्खननात एक प्राचीन विष्णुमंदिर सापडले. हे मंदिर आदित्यसेनानेच उभारले असावे, त्याच्यानंतर देवगुप्त, विष्णुगुप्त आणि अखेरचा राजा जीवितगुप्त-२, असे राजे होऊन गेले. इ. स. ७५० च्या सुमारास ही राजवट संपली.

या राजांपैकी कुमारगुप्तने समकालीन मौखरी वंशाच्या ईशान वर्माचा युद्धात पराभव केला, असे ‘अफसड’ लेखात म्हटले आहे. तसेच, महासेनगुप्ताने आसामच्या राजाचा युद्धात पराभव केला होता. पण नंतर स्थानेश्वरच्या (सध्याचे ठाणेसर-हरियाना) प्रभाकरवर्धनाने त्याला पराजित केले आणि महासेनगुप्तची मुले, कुमारगुप्त व माधवगुप्त यांना स्थानेश्वरचे राजकुमार राज्यवर्धन आणि हर्षवर्धन यांचे ‘सेवक’ म्हणून पाठवले.

तथापि हर्षवर्धनाने मैत्रीपूर्ण वागणे ठेवून माधवगुप्तला पाटलीपुत्रच्या गादीवर बसवले. मात्र तो हर्षाचा अंकित वा मांडलिक राजा होता. या घटनांचा उल्लेख बाणभट्टाच्या ‘हर्षचरितात’ केलेला आहे. पुढे हर्षाच्या मृत्यूनंतर आदित्यसेन गादीवर आला. त्याने हे मांडलिकत्व झुगारलेले दिसते. आदित्यसेनाची कारकीर्द यशस्वी होती. पण त्याला दक्षिणेतील

चालुक्यांनी पराजित केले होते. पुढे जीवितगुप्त-२ ला कनौजच्या यशोवर्मनाने पराभूत करून उत्तर गुप्तवंश संपुष्टात आणला. आश्चर्य या गोष्टीचे आहे, की २५० वर्षांपेक्षा जास्त काळ सत्तेत असलेल्या या वंशाविषयी पुरेशी माहिती आपल्याला नाही. कदाचित, पूर्वीच्या बलाढ्य गुप्त साम्राज्याच्या तुलनेत या ‘उत्तर गुप्त’ची फारशी दखल इतिहासात घेतली गेली नाही.