गंगैकोंडचोळपुरमचं बृहदीश्वर मंदिर

गेल्या लेखात राजराजा पहिला या थोर चोळसम्राटानं निर्माण करवून घेतलेल्या तंजावरच्या भव्य बृहदीश्वरमंदिराची ओझरती ओळख आपण करून घेतली. आज आपण त्याच्याच मुलानं, म्हणजे राजेंद्र या चोळ राजानं, तंजावरजवळच गंगैकोंडचोळपुरम् या त्यानंच स्थापन केलेल्या नवीन राजधानीत बांधलेल्या भव्य मंदिराची तोंडओळख करून घेणार आहोत. हे मंदिरही बृहदीश्वराचं मंदिर म्हणूनच ओळखलं जातं.

सामान्यतः कर्तबगार पित्याचे पुत्र कर्तबगार निघतातच असं नाही; पण राजराज चोळाचा हा राजेंद्र नावाचा पुत्र मात्र ‘बाप से बेटा सवाई’ निघाला. पित्यानं एका थोर साम्राज्याचा पाया घालून ठेवला होता, राजेंद्रानं त्यावर कळस चढवला. राजराजानं आपल्या हयातीतच आपला पुत्र राजेंद्र याला युवराज म्हणून राज्याभिषेक केला होता. तो पित्यापेक्षाही थोर निघाला. त्याच्या वडिलांनी दक्षिणेत राज्यविस्तार केला होता. राजेंद्रानं उत्तरेत मुसंडी मारली आणि पार बंगालपर्यंत उत्तरदिग्विजय केला.

पित्याप्रमाणेच राजेंद्रही थोर शिवभक्त होता आणि म्हणूनच त्याला काशीपर्यंत आपल्या साम्राज्याचा विस्तार व्हावा असं मनापासून वाटत होतं. गंगानदीपर्यंत दिग्विजय करताना त्यानं उत्तर आणि पूर्व भारतातल्या कलिंग, दक्षिण कोसल, वंग इत्यादी राज्यांचा पराजय करून त्यांना आपलं मांडलिकत्व घ्यायला भाग पाडलं. यशस्वी होऊन परत आल्यावर त्यानं ‘गंगैकोंडचोळ’ म्हणजे ‘गंगाकिरीटचोळ’ अशी पदवी धारण केली आणि तंजावरपासून जवळच गंगैकोंडचोळपुरम् हे नवीन नगर स्थापून तिथं आपली राजधानी नेली.

गंगैकोंडचोळपुरम् इथं त्यानं स्वतःसाठी मोठा प्रासाद बांधला. वेदांच्या अध्ययनाकरिता मोठं विद्यालय स्थापन केलं आणि शेतीकरिता सुमारे २६ किलोमीटरचा विशाल तलाव खोदून त्याला ‘गंगासागर’ असं नाव दिलं. या नव्या राजधानीत या उत्तरदिग्विजयाचं स्मरण म्हणून त्यानं, पित्यानं निर्माण केलेल्या तंजावरच्या भव्य बृहदीश्वराच्या मंदिराच्या शिल्पसौंदर्याशी स्पर्धा करणारं एक अप्रतिम आणि उत्तुंग असं शिवालय बांधलं. तेच हे गंगैकोंडचोळपुरम् चं बृहदीश्वर मंदिर. या मंदिराच्या प्राणप्रतिष्ठेच्या वेळी त्यानं गंगाकिनाऱ्यावरच्या त्याच्या मांडलिक राजांकडून गंगाजल आणून ते गंगासागर तलावात रितं केलं असे उल्लेख इथं सापडलेल्या शिलालेखात आहेत. हे मंदिर सन १०३५ मध्ये बांधून पूर्ण झालं. गंगैकोंडचोळपुरम् इथं राजेंद्र चोळराजानं इतरही अनेक मंदिरं बांधून घेतली होती. त्यामध्ये श्रीविष्णू, देवी आणि कार्तिकेय इत्यादी देवतांची मंदिरं होती; पण पुढं चोळसाम्राज्य लयाला गेल्यानंतर तेराव्या आणि चौदाव्या शतकात झालेल्या अनेक इस्लामी आक्रमणांमध्ये हे पूर्ण नगरच उद्ध्वस्त करण्यात आलं, त्यात ती मंदिरंही पाडली गेली. सुदैवानं बृहदीश्वराचं हे एकमेव मंदिर मात्र शाबूत राहिलं. पुरातन तामिळ शिलालेखांमध्ये या मंदिराचा उल्लेख ‘गंगैकोंडचोलीश्वर मंदिर’ असा केला जातो.

मंदिरस्थापत्याच्या दृष्टीनं पाहिलं तर हे मंदिर तंजावरच्या बृहदीश्वरमंदिरासारखंच आहे. द्रविड मंदिरस्थापत्यशैलीचा एक उत्कृष्ट नमुना असलेल्या या मंदिराच्या मुख्य द्वाराबाहेर स्वतंत्र नंदीमंडप आहे, तसंच गर्भगृहाकडे जाताना अलंकारमंडप, मुखमंडप, महामंडप आणि अर्धमंडप असे विविध मंडप आहेत. या मंदिराचं विमान १८० फूट उंच आहे, म्हणजेच तंजावरच्या मंदिराहून जवळजवळ नऊ फूट कमी उंचीचं. तंजावरच्या मंदिराचं शिखर तेरामजली आहे, तर या मंदिराचं नऊमजली. इतिहासकारांचं असं मत आहे की राजेंद्रानं मुद्दामहूनच पित्याचा आदर करण्यासाठी म्हणून या मंदिराची उंची पित्यानं बांधलेल्या मंदिराहून कमी ठेवली. इथल्या गाभाऱ्यातलं शिवलिंगही तंजावरच्या मंदिरातल्या शिवलिंगापेक्षा कमी उंचीचं आहे; पण दोन्ही मंदिरांच्या स्थापत्यात खूप साम्य आहे. इतकं की मंदिरस्थापत्यतज्ज्ञांचं असं मत आहे की दोन्ही मंदिरं घडवणारे स्थपती आणि शिल्पकार एकच असावेत. आणि ते शक्यही आहे. कारण, दोन्ही मंदिरांच्या निर्मितिकालात फक्त २०-२५ वर्षांचा फरक आहे.

गंगैकोंडचोळपुरम््च्या या अतिशय भव्य अशा शिवमंदिराला ‘युनेस्को’नं जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे. चोल शासनकाळातील तंजावरच्या बृहदीश्वरमंदिराबरोबरच गंगैकोंडचोळपुरम् चं हे बृहदीश्वरमंदिर आणि जवळच असलेल्या दारासुरम् या गावातलं राजराज चोळ दुसरा या राजानं बांधलेले ऐरावतेश्वराचं मंदिर ही तीन मंदिरं The Great Living Chola Temples म्हणून ओळखली जातात. ‘युनेस्को’नं या तिन्ही मंदिरांना मिळून जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा दिला आहे.

तंजावरच्या मंदिराप्रमाणेच याही मंदिराच्या बाह्य भिंतीवर अनेक देवकोष्ठे आहेत, ज्यामध्ये शिवांच्या अनेक वेगवेगळ्या अवस्थेतील मूर्ती कोरलेल्या आहेत; पण हे मंदिर प्रसिद्ध आहे ते इथल्या काही अनोख्या मूर्तींसाठी. शिवांच्या वीरभद्र, भिक्षाटनशिव, शिव-विष्णू यांचं एकत्रित रूप असलेले हरिहर, लिंगातून प्रकट होणारे लिंगोद्भव, नृत्यमग्न श्रीनटराज, मार्कंडेयाला वाचवण्यासाठी यमाला लाथ मारणारे कालारी शिव, मदनाला भस्म करणारे कामांतक शिव, गंगेला आपल्या जटांमध्ये धारण करणारे गंगाधर शिव अशा विविध रूपांमधून इथं श्रीशंकरांचं दर्शन होतं; पण इथली सर्वात सुंदर शिल्पं म्हणजे मंदिराच्या पूर्व बाजूला, पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूंना कोरलेली दोन नितांतसुंदर शिल्पं. आपण मंदिरात शिरताना आपल्या डाव्या बाजूच्या भिंतीतल्या देवकोष्ठात सरस्वतीची अतिशय सुंदर मूर्ती दिसते. देवी श्वेतपद्मासना आहे, तिच्या हातात अक्षमाला, पुस्तक आणि कमंडलू आहे. तिनं यज्ञोपवित धारण केलेलं आहे आणि तिच्या मुखावर अत्यंत सौम्य, सुंदर असं स्मितहास्य आहे.

दुसऱ्या बाजूला आहे ती चंडेशानुग्रहमूर्ती. ‘शिवसिद्धान्ता’नुसार, चंडेश या आपल्या परमभक्ताच्या डोईवर आपल्या गळ्यातला पुष्पहार बांधून भगवान शंकर त्याच्या भक्तीचा गौरव करतात. या शिल्पात नेमकं तेच दाखवलेलं आहे.

शिव उच्चासनावर बसलेले आहेत, त्यांच्या पायाशी चंडेश विनम्रपणे हात जोडून बसलेला आहे. शिव स्वहस्ते त्याच्या केसांवर पुष्पहार गुंडाळत आहेत. चंडेशाच्या चेहऱ्यावर कृतकृत्यतेचे भाव आहेत, तर शिवांची मुद्रा प्रसन्न आहे. शिवांच्या शेजारी बसून देवी पार्वती कौतुकानं हा सोहळा पाहते आहे. चोळ स्थापत्यशैलीचे तज्ज्ञ डॉ. सी. सिवराममूर्ती यांच्या मते, राजेंद्र चोळ राजानं चंडेशाच्या मूर्तीमध्ये स्वतःचाच चेहरा कोरलेला आहे. ‘जे जे लाभलं, ते ते शिवाचीच कृपा,’ असं समजून आपली शिवभक्ती राजेंद्रानं विनम्रभावे या शिल्पातून अजरामर केली आहे.

गंगैकोंडचोळपुरम् चं हे देखणं बृहदीश्वरमंदिर कुंभकोणम् पासून सुमारे ३० किलोमीटरवर, त्रिची आणि चिदंबरम् यांना जोडणाऱ्या रस्त्यावर आहे. तंजावरपासून ते ७० किलोमीटरवर आहे. स्वतःचं वाहन असेल तर दोन दिवसांत ही तिन्ही चोळमंदिरं आरामात पाहता येतील.

कलासक्त, शिवभक्त, महापराक्रमी अशा चोळ राजांनी बांधलेली मंदिरं म्हणजे द्रविड मंदिरस्थापत्याचा मेरुमणी आहेत. प्रत्येक भारतीय व्यक्तीनं शक्य असेल तर ही मंदिरं पाहायलाच हवीत.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)