दारासुरमचा ऐरावतेश्वर

चोळ/चोल राजवटीतील तंजावरच्या बृहदीश्वरमंदिराबरोबरच, गंगैकोंडचोळपुरमचं बृहदीश्वरमंदिर आणि जवळच असलेल्या दारासुरम या गावातील राजराज चोळ दुसरा या राजानं बांधलेलं ऐरावतेश्वराचं मंदिर ही तीन मंदिरं The Great

Living Chola Temples म्हणून ओळखली जातात, हे मागच्या लेखात सांगितलंच.

‘युनेस्को’नं या तिन्ही मंदिरांना मिळून ‘जागतिक वारसा स्थळा’चा दर्जा दिला आहे. पहिल्या दोन मंदिरांचा परिचय गेल्या दोन लेखांत आपण करून घेतला. आज आपण पाहणार आहोत ते पहिल्या दोन्ही चोळमंदिरांपेक्षा आकारानं छोटं; पण रेखीव आणि शिल्पवैभवानं तितकंच समृद्ध असलेलं तिसरं प्रसिद्ध चोळमंदिर, म्हणजेच दारासुरमचं ऐरावतेश्वर शिवमंदिर.

हे मंदिर सम्राट राजराजा चोळ दुसरा यानं सन ११६६ मध्ये म्हणजे बाराव्या शतकाच्या मध्यात निर्माण केलं. या राजानं राजराजपुरी या नावानं कुंभकोणमजवळ नवीन राजधानीची एक नगरी निर्माण केली. त्याच्या पूर्वसुरींनी, म्हणजे राजराजा पहिला आणि त्याचा मुलगा राजेंद्र यांनी, तंजावर आणि गंगैकोंडचोळपुरम या आपल्या राजधानीच्या जागी भव्य शिवालयं उभारली होती. त्यांच्याच पावलांवर पाऊल ठेवत राजराजा दुसरा यानं दारासुरमचं हे ऐरावतेश्वराचं मंदिर बांधलं.

या मंदिराबद्दलची आख्यायिका अशी : ‘देवांचा राजा इंद्र याचं वाहन असलेल्या ऐरावत हत्तीनं या ठिकाणी शिवपूजा केली होती. ऐरावत हा पांढऱ्या रंगाचा हत्ती; पण दुर्वास ऋषींनी दिलेल्या शापामुळे त्याचा रंग बदलला, तेव्हा त्यानं शिवांची पूजा केली. प्रसन्न झालेल्या शिवांनी ऐरावताला या मंदिराच्या आवारात असलेल्या पवित्र कुंडात स्नान करायचा आदेश दिला. त्याप्रमाणे या कुंडात स्नान करताच ऐरावताला त्याचा मूळ शुभ्र रंग परत मिळाला, त्यामुळे या मंदिराचं नाव ऐरावतेश्वर असं पडलं.’

मी आधी नमूद केल्यानुसार, तंजावर आणि गंगैकोंडचोळपुरमच्या मंदिरांच्या मानानं हे मंदिर आकारानं लहान आहे; पण तरीही या मंदिराचं विमान ८० फूट उंच आणि शिखर पाचमजली आहे. मंदिराचं स्थापत्य खास द्रविड शैलीचं आहे. आता आपल्याला जे मंदिर दिसतं तो एकेकाळच्या भव्य मंदिरप्राकाराचा सर्वात आतला भाग आहे. मंदिरप्राकाराचं महाद्वार एकेकाळी भव्य गोपुरानं मंडित असावं; पण आता ध्वस्त स्थितीत आहे.

मंदिराच्या प्रवेशद्वारासमोर छोटासा नंदीमंडप आहे. इतर दोन चोळमंदिरांतल्या नंदीमंडपाच्या मानानं दारासुरमचा नंदीमंडप अगदीच लहान आहे; पण इथला एकपाषाणी नंदी आहे मात्र डौलदार. नंदीमंदिराच्या मागंच अत्यंत नजाकतीनं कोरलेलं कमलाकार बलिपीठ आहे. या बलिपीठाला जोडूनच श्रीगणेशाचं एक छोटंसं मंदिर आहे. या मंदिराला सात अरुंद पायऱ्यांचा जिना आहे.

या जिन्याचं वैशिष्ट्य म्हणजे, या पायऱ्या चढून जाताना पायांचा आघात पायऱ्यांवर केला की सप्त सूर निर्माण होतात. प्रत्येक पायरी भरीव दगडातून बनलेली आहे, पोकळ नाही, तरीही त्या पायऱ्यांमधून हे सूर कसे उमटतात हे आजवर कुणालाही न उकललेलं कोडं आहे. अज्ञ पर्यटक त्या पायऱ्यांवर वाट्टेल तशा उड्या मारतात म्हणून पुरातत्त्‍व खात्यानं या पायऱ्यांभोवती एक अत्यंत कुरूप, गंजका लोखंडी पिंजरा उभारलेला आहे. मंदिराच्या सौंदर्यावर तो पिंजरा ओरखडा उमटवतो.

नंदीला नमस्कार करून आत गेल्यावर डोळ्यांसमोर मंदिराचं खरं शिल्पसौंदर्य उलगडायला लागतं. ऐरावतेश्वरमंदिराचं वैशिष्ट्य म्हणजे, या मंदिराचा भव्य मुख्य मंडप. राजगंभीरम् तिरुमंडपम् हे या मंदिराचं मूळ नाव. हा संपूर्ण मंडप घोड्यांनी ओढलेल्या रथाच्या आकारात कोरलेला आहे. रथाची चाकं एकपाषाणी आहेत आणि अप्रतिम कोरीव काम त्यांच्यावर आहे. रथ ओढणारे अश्व तर जिवंतच वाटतात. या मंडपाच्या पायऱ्या चढून ४८ कोरीव खांबांनी तोललेल्या नृत्यमंडपात आपण प्रवेश करतो. दर्शनी स्तंभ याळी या काल्पनिक प्राण्यानं तोललेले आहेत. खांबांवर अत्यंत सुंदर कोरीव काम आहे. या मंडपाच्या छतावरची, म्हणजे वितानावरची, शिल्पंही बघण्यासारखी आहेत. मंदिराला अंतर्गत प्रदक्षिणापथ नाही, त्यामुळे बाहेरूनच प्रदक्षिणा घालावी लागते व मंदिराचं बहिर्दर्शन होतं, जो प्रदक्षिणेचा मुख्य उद्देश आहे. तंजावर आणि गंगैकोंडचोळपुरमच्या शिवालयांप्रमाणेच इथंही बाह्य भिंतीत देवकोष्ठे आहेत आणि त्यांत शिवाच्या विविध अवस्थितीमधल्या मूर्ती बसवलेल्या आहेत; पण इथलं मंदिरही इतर दोन मंदिरांप्रमाणे ग्रॅनाईटमध्ये शुष्कसांधी पद्धतीचा वापर करून बांधलेलं असलं तरी इथल्या मूर्ती मात्र काळ्या बेसॉल्ट दगडातून कोरलेल्या आहेत.

या मंदिरातल्या देवकोष्ठात आठ हात आणि तीन चेहरे असलेला अनोखा अर्धनारीश्वर, त्रिमुखी मार्तंड-भैरव, शरभेश्वर शिव, शिव नटराज आणि लिंगोद्भव शिव, तसंच दुर्गादेवी वगैरे सुंदर मूर्ती आहेत. या मंदिराचं अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे, इथल्या भिंतींवर कोरलेल्या ६३ नायनमार म्हणजे शैव संतांच्या मूर्ती. या संतांनी रचलेली तामिळ शिवस्तुतीपर स्तोत्रं आजही तामिळनाडूमध्ये शिवमंदिरांमधून नित्यपूजेचा अविभाज्य भाग म्हणून गायली जातात. वैष्णव मंदिरामधून आलवार संतांची पदं गायली जातात, तर शैवमंदिरांमधून नायनमार संतांची. ऐरावतेश्वरमंदिरात कोरलेल्या नायनमार संतांच्या रचना ‘पेरिय पुराण’ या ग्रंथात आहेत. ‘पेरिय पुराण’ या ग्रंथाचं संकलन बाराव्या शतकात राजराजा दुसरा याचे वडील कुलोत्तुंग दुसरा यांच्या कार्यकाळात कवी सिक्कीझर यांनी केलं होतं. त्या मूर्ती या मंदिरात कोरून एक प्रकारे राजराजा दुसरा यानं आपल्या पित्याच्या गुणग्राहकतेचा गौरवच केला आहे.

दारासुरमचं हे मंदिर तंजावरपासून सुमारे ३६ किलोमीटरवर आहे आणि कुंभकोणमपासून फक्त पाच किलोमीटरवर. सर्वात जवळचा विमानतळ इथून नव्वद किलोमीटरवर त्रिची इथं आहे. कुंभकोणमला रेल्वेस्थानक आहे. कुंभकोणमला राहायची सोयदेखील चांगली आहे. कुंभकोणमला मुक्काम करून आरामात हे मंदिर बघून येता येऊ शकेल.

चोळ राजे पराक्रमी आणि विजिगीषू वृत्तीचे तर होतेच; पण कलेलाही उदारहस्ते आश्रय देणारे होते. राजराजा दुसरा आणि त्याचे पिता कुलोत्तुंग दुसरा या दोन्ही राजांच्या कार्यकाळात तामिळ आणि संस्कृत अशा दोन्ही भाषांमधील साहित्य बहरलं. ‘नानार्थार्णवसंक्षेप’ हा संस्कृत शब्दांचे विविधार्थ देणारा बृहत्तम कोश राजराज दुसरा याच्या दरबारी रचला गेला. तमिळ वाङ्मयामध्ये ‘जीवकचिंतामणि’, ‘कलिंगत्तुप्परणि’, ‘तक्कयागप्परणि’ अशी अनेक उत्कृष्ट तमिळ काव्यं या काळात रचली गेली. कंबन या कवीचं तामिळ रामायण हेही याच काळातलं. दुर्दैवानं आपण इतिहासाच्या धड्यांमध्ये यातलं काहीही शिकलो नाही!

राजराजा पहिला आणि राजेंद्र या आपल्या पूर्वजांच्या डोंगराएवढ्या लौकिकाला साजेशी कामगिरी करणाऱ्या राजराजा दुसरा या चोळनृपतीच्या कर्तृत्वाची खूण असलेलं दारासूरमचं हे ऐरावतेश्वर मंदिर आवर्जून पाहिलंच पाहिजे असं देखणं आहे.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)