दोड्डागड्डवलीचं श्रीलक्ष्मीमंदिर

भारतातली बरीच प्राचीन मंदिरं मी बघितलेली, अभ्यासलेली आहेत; पण कर्नाटकमधल्या होयसळ राजवंशाच्या काळात बांधली गेलेली मंदिरं माझ्या विशेष आवडीची आहेत. होयसळ राजवंशानं कर्नाटकच्या कावेरी खोऱ्यातून सुरुवात करून पुढं आपलं साम्राज्य विस्तारत नेलं. अकरावं ते चौदावं शतक यांदरम्यान कर्नाटक राज्याच्या बऱ्याच भागात होयसळांची सत्ता होती. होयसळ राजांच्या कार्यकाळात जवळजवळ नऊशेहून अधिक मंदिरांची निर्मिती झाली असे पुरातन शिलालेखांत आणि कन्नड साहित्यात उल्लेख आहेत. पुढं चौदाव्या शतकात अल्लाउद्दीन खिलजीचा धर्मांध सेनापती मलीक काफूर यानं तत्कालीन होयसळ राजाचा पराभव करून यांतली बरीच मंदिरं भग्न केली; पण आजही कर्नाटक राज्यात जवळजवळ शंभरेक होयसळ मंदिरं बऱ्या-वाईट परिस्थितीत तग धरून आहेत. त्यातलंच एक मंदिर म्हणजे हासन शहरापासून जवळच असलेलं बेलूर रस्त्यावरील दोड्डागड्डवलीचं श्रीलक्ष्मी मंदिर. हे मंदिर अतिशय सुरेख आहे; पण हमरस्त्याहून थोडं दूर असल्यामुळे काहीसं दुर्लक्षित आहे. बंगळूरहून निघून एका दिवसात बेलूर आणि हळेबिडू इथली जगप्रसिद्ध होयसळ राजमंदिरे आणि दोड्डागड्डवलीचं हे श्रीलक्ष्मीमंदिर बघता येतं. 

- ताज्या बातम्यांसाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

काही महिन्यांपूर्वी इथली आठशे वर्षं जुनी सुरेख भद्रकालीची मूर्ती मंदिरातच भग्नावस्थेत आढळून आल्यामुळे हे मंदिर अचानक प्रसिद्धीच्या झोतात आलं होतं. मूर्तीखालचं पीठ गुळगुळीत झाल्यामुळे ती हलून पडली होती व कुणी मुद्दामहून मूर्तिभंग केला नव्हता असं पोलिसांच्या तपासात नंतर आढळून आलं. 

मी गेल्याच आठवड्यात हे मंदिर परत बघून आले. ‘एएसआय’च्या लोकांनी मूर्ती परत होती तशीच जोडली आहे ही समाधानाची गोष्ट. ही भद्रकालीची अष्टभुजा मूर्ती अत्यंत देखणी आहे. देवी एका राक्षसावर बसलेली आहे. तिच्या उजवीकडच्या चार हातांमध्ये खड्ग, त्रिशूळ, गदा आणि बाण ही आयुधं आहेत, तर डावीकडच्या हातात पात्र, डमरू, धनुष्य आणि पाश आहे. तिचा देह जरी शस्त्रसज्ज असला तरी मुखावरील भाव शांत आहेत, ओठांवर मंद स्मित आहे आणि नजर अंतर्मुख आहे. गाभाऱ्याच्या बाहेर दोन्ही बाजूंना तिचे भूतगण आहेत. अक्राळविक्राळ चेहऱ्यांचे, आ वासून उभे असलेले, छातीच्या फासळ्या दाखवणारे, विवस्त्रावस्थेतले हे भूतगण खरोखरच काहीसे भीतिदायकच आहेत. असे भूत द्वारपाल दुसऱ्या कुठल्याही होयसळमंदिरात बघायला मिळणार नाहीत. 

सप्तरंगमधील आणखी लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा. 

मंदिर जरी महालक्ष्मीचं म्हणून प्रसिद्ध असलं तरी या मंदिराला चार गाभारे आहेत. त्यातल्या दक्षिणेकडच्या गाभाऱ्यात ही भद्रकाली आहे. पूर्वेकडच्या गाभाऱ्यात महालक्ष्मी आहे, पश्चिमेकडच्या गाभाऱ्यात श्रीविष्णूची मूर्ती होती; पण ती काही वर्षांपूर्वी चोरीला गेली. उत्तरेकडच्या गाभाऱ्यात शिव आहेत. 

या मंदिराचे आणि महाराष्ट्राचे खूप जिव्हाळ्याचे नाते आहे हे बऱ्याच लोकांना माहीत नसेल. हे मंदिर सन १११४ मध्ये होयसळांच्या राजवटीत तिथला हिऱ्यांचा व्यापारी कल्हण राऊतर यानं बांधून घेतलं. तो कोल्हापूरच्या अंबाबाईचा भक्त होता. कोल्हापूरला जशी देवीची मूर्ती आहे अगदी तशीच मूर्ती करून त्यानं या मंदिरात त्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना केली, म्हणून या मंदिराला त्या काळी ‘अभिनव कोल्हापूरम्’ म्हणूनही ओळखलं जायचं. इथली देवीची मूर्ती बघितल्यावर हे साम्य सहज लक्षात येतं. 

लक्ष्मीची मूर्ती सर्वसाधारणतः बैठ्या स्वरूपातील व हातात कमळ घेतलेली असते. ही मूर्ती उभी व हातात शंख-चक्र-गदा घेतलेली आहे, त्यामुळे ती म्हणजे पार्वती आहे असाही तर्क केला जातो. तिच्या मस्तकी सुरेख मुकुट आहे. चेहरा शांत, सस्मित आहे. अगदी कोल्हापूरच्या महालक्ष्मीसारखीच ही मूर्ती आहे. विशेष म्हणजे, ही सर्व माहिती तिथली व्यवस्था बघणारा कर्मचारी नेत्रपालाक्ष यालाही ठाऊक होती. डेक्कन कॉलेजचे माजी कुलगुरू आणि मूर्तिशास्त्र या विषयातले दिग्गज डॉ. गो. बं. देगलूरकर सरांबरोबर मी हे मंदिर बघायला गेले होते. सरांनी मला मंदिराबद्दल आधी जी माहिती सांगितली होती ती बहुतेक सगळी त्या नेत्रपालाक्षला ठाऊक होती. तो आणि त्याचा काळा कुळकुळीत वीरभद्राच्या कुत्र्यासारखा दिसणारा कुत्रा मंदिर बघताना पूर्ण वेळ आमच्याबरोबर होता. 

स्टेलेट म्हणजे तारकाकृती जगती, चार लेथवरून गुळगुळीत केलेल्या स्तंभांनी नऊ भागांत विभागलेला एकच नवरंगमंडप आणि त्याला विविध दिशांना जोडणारी एकाहून एक गर्भगृहं ही होयसळमंदिरांची वैशिष्ट्यं दोड्डागड्डवलीच्या या मंदिरातही आढळून येतात; पण या मंदिराची खासियत म्हणजे, होयसळशैलीत बांधलेलं हे एकमेव चतुष्कुट मंदिर आहे. म्हणजे या मंदिराला चार गाभारे आणि प्रत्येक गाभाऱ्यावर असलेलं स्वतंत्र शिखर आहे. 

त्याशिवाय मंदिरप्राकारात चार कोपऱ्यांत बांधलेली पंचायतन पद्धतीची चार छोटी देवालयंही आहेत. डॉ. देगलूरकरांच्या मते, मंदिराचं शिखर द्रविड-फणसना पद्धतीचं आहे, म्हणजे फणसना पद्धतीच्या शिखरावर द्रविडपद्धतीची स्तूपिका आहे. 

मंदिर बाहेरून अगदीच साधं आणि अनलंकृत आहे. या मंदिरानंतर काहीच वर्षांनी बांधण्यात आलेल्या बेलूर आणि हलेबिडूच्या मंदिरांच्या बाह्य भिंतींवर शिल्पांची नुसती रेलचेल आहे; पण इथं मात्र मंदिराच्या बाह्य भिंती अगदीच साध्या आहेत. मधूनमधून देवकोष्ठे आहेत; पण सध्या सगळी रिकामीच आहेत. मंदिराला विस्तीर्ण फरसबंद प्राकार आहे. प्राकाराला मुख्य जो दरवाजा आहे, त्याच्या समोर चार खांबांवर तोललेला एक मुखमंडप आहे. प्राकारभिंतींना एक मागचाही दरवाजा आहे. तिथून शेजारच्या नदीपात्रात उतरण्यासाठी पायऱ्या आहेत. 

अत्यंत रमणीय ठिकाणी, नदीकाठी असलेलं हे शांत, सुंदर मंदिर आवर्जून बघावं असंच आहे. 

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)

Edited By - Prashant Patil