निरोप घेताना...

नमस्कार. ‘राउळी-मंदिरी’ या भारतीय मंदिरांवरच्या साप्ताहिक सदरातला हा शेवटचा लेख. गेलं वर्षभर मी दर आठवड्याला एक या क्रमानं प्राचीन भारतीय मंदिरांची ओळख सकाळच्या ‘सप्तरंग’ पुरवणीतून वाचकांना करून देत होते.

मंदिरस्थापत्याची भारतीय परंपरा फार जुनी आहे. दगडात कोरलेल्या भारतातल्या सर्वात प्राचीन लेणी आपल्याला आढळतात त्या इसवीसनपूर्व तिसऱ्या शतकातील, आजीवक पंथाच्या; पण त्याचबरोबर वेळोवेळी उत्खननांत सापडलेल्या पुराव्यांवरून सुमारे बावीसशे वर्षांपूर्वीही आपल्याकडं हिंदुमंदिरं होती असं अनुमान काढता येतं.

मंदिरस्थापत्य या क्षेत्रातील माझे गुरू आणि मूर्तिशास्त्र या विषयावरचे तज्ज्ञ डॉ. गो. बं. देगलूरकर यांच्या मतानुसार, ‘मंदिरं आणि मूर्ती ही भारतीय संस्कृतीची वैशिष्ट्यं आहेत.’ मंदिरांचा अभ्यास करण्यासाठी म्हणून मी भारतात आणि भारताबाहेरही जितकी फिरते तितकं मला हे मत जास्त जास्त पटत जातं.

गेल्या एकाच महिन्यात मी राजस्थान, कर्नाटक, महाराष्ट्र, गोवा आणि तामिळनाडू या पांच राज्यांतली मंदिरं हिंडून बघितली. या मंदिरांचा इतिहास, त्यांचा आकार, त्यांचा तलविन्यास, तिथली शिल्पकला यांचा अभ्यास करताना जाणवतं की, या सर्व मंदिरांचं स्थापत्य, आकार, बांधकामसाहित्य, शैली हे सर्व वेगवेगळं असलं तरी या सर्व मंदिरांच्या निर्मितीमागं एकच तत्त्वज्ञान आणि धर्मविचार आहे. जिवाला शिवाकडं नेण्याचा विचार.

मध्य प्रदेशातल्या सांची इथला गुप्तकाळात बांधला गेलेला साधा चौकोनी गाभारा आणि पुढं दोन खांबांची ओवरी या अतिशय साध्या मंदिरापासून ते ‘दक्षिणमेरू’ या नावानं प्रसिद्ध असलेल्या तंजावरच्या हजार वर्षं जुन्या, तेरामजली उंच शिखर असलेल्या द्रविडशैलीतल्या बृहदीश्वरमंदिरापर्यंत किंवा खजुराहोच्या नागरशैलीमधल्या अप्रतिम अशा लक्ष्मणमंदिरापर्यंत झालेला भारतीय मंदिरस्थापत्याचा प्रवास म्हणजेच भारतीय कला-विज्ञान-साहित्याचा प्रवास आहे; किंबहुना हा भारतीय संस्कृतीचाच मूर्त स्वरूपातला प्रवास आहे.

कुठल्याही परिपूर्ण मंदिराची - मग ते मोठं असो वा छोटं - सहसा गर्भगृह, त्यापुढं अनेक स्तंभांवर तोलून धरलेला सभामंडप, गर्भगृह आणि सभामंडप यांना जोडणाऱ्या छोट्या जागेत अंतराळ आणि मुख्य मंडपाबाहेर छोटा मुखमंडप अशी आडवी रचना असते. उभ्या रचनेचा विचार केला तर गर्भगृहाच्या वर मंदिराचं निमुळतं होत जाणारं उंच शिखर असतं. गर्भगृहासमोरील मंडपांवर एक तर सपाट छत असतं किंवा शिखर असलंच तर ते मुख्य शिखरापेक्षा साधारण निम्म्या उंचीचं असतं. त्यामुळे मंदिर आणि त्याचं उंच शिखर हे भाविकांना हिमालयाच्या एखाद्या उंच पर्वताप्रमाणे भासतं. मंदिर हा पृथ्वीतलावरील देवांचा प्रासाद असल्यामुळे मंदिराची वास्तू बघताना भाविकांना त्यात देवांचा निवास असलेल्या मेरूपर्वताचा किंवा भगवान शिवांचा वास असलेल्या कैलासपर्वताची प्रतिकृती दिसावी हा त्यामागचा धर्मविचार आहे.

मंदिर हे देवाचं आलय, आणि देवांचं स्थान हे मर्त्य मानवांपेक्षा वरचं, म्हणून मंदिराचं जोतं किंवा जगती उंच धरली जाते. मंदिरात प्रवेश करण्याआधी या पायऱ्या चढताना भक्तानं आपल्या क्षुद्र वासनांचा, रागा-लोभाचा त्याग करून स्वतःला आध्यात्मिकतेच्या वरच्या पायरीवर आणायचं असतं, म्हणून कामशिल्पं मंदिरात असली तरी सहसा बाहेरच्याच बाजूला असतात.

शिखर आणि गर्भगृहाच्या भिंती बाहेरून कितीही शिल्पमंडित असल्या तरीही गर्भगृह आतून मात्र अगदीच साधं आणि अनलंकृत असतं. अंधाऱ्या गर्भगृहात तेवता लामणदिवा आणि त्या दिव्याच्या सौम्य, मंद प्रकाशात दिसणारी मूर्ती किंवा शिवलिंग हे शरीराच्या अंतरात्म्याचं प्रतीक. त्याचं दर्शन करणं म्हणजे नुसतंच मूर्ती ‘बघून’ येणं नव्हे तर, पंचेंद्रियं एकवटून, एकाग्र चित्तानं त्या मूर्तीत असलेल्या ईश्वरी तत्त्‍वाचं ध्यान करणं आणि शेवटी तोच दैवी अंश आपल्यातही आहे याची अनुभूती घेणं हे खरं दर्शन.

मी जितकी प्राचीन मंदिरं पहिली त्या सर्व मंदिरांमध्ये मला हेच जाणवलं. आज या सदरातला हा शेवटचा लेख लिहिताना मला जाणवतंय की, भारतातल्या कितीतरी भागांत हजारो मंदिरं आहेत, ज्यांच्याबद्दल लिहायचं राहूनच गेलं. माझ्या गोव्यातली स्वच्छ, सुंदर मंदिरं - ज्यांनी सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांचा धर्मच्छळ सोसला - आधी होती त्यापेक्षाही भव्य स्वरूपात परत बांधली गेली...होयसळांची शिल्पमंडित मंदिरं, ज्यांच्याबद्दल कितीही लिहिलं तरी मनाचं समाधान होत नाही...चोळ, पल्लव आणि पांड्य राजांनी तामिळनाडूत बांधलेली देखणी मंदिरं, ज्यांच्यापैकी मोजक्याच मंदिरांवर मी या सदरात लिहिलं...बंगालची वैशिष्ट्यपूर्ण मंदिरं, उत्तराखंड आणि हिमाचलमधली अत्यंत देखणी, पहाडी शैलीतली काष्ठमंदिरं, नेपाळची मंदिरं, भारतीय संस्कृतीच्या पाऊलखुणा अजूनही अभिमानानं अंगावर मिरवत असलेली आग्नेय आशियातली मंदिरं...भारतातलीच प्राचीन जैन आणि बौद्धमंदिरं...किती किती राहून गेलं!

या सदराला वाचकांचा अभूतपूर्व प्रतिसाद लाभला. दर रविवारी मला सरासरी पंधरा ते वीस ई-मेल्स यायच्या. प्रत्येक ई-मेलमध्ये एक प्रश्न आवर्जून असायचा, ‘मंदिरांवरचं तुमचं पुस्तक प्रकाशित झालं आहे का?’ या शेवटच्या लेखात मला वाचकांना सांगायला अत्यंत आनंद होतोय की, या सदरातील लेखांमध्ये आणखी विस्तृत माहितीची आणि चांगल्या फोटोंची भर घालून या लेखांचं पुस्तक लवकरच वाचकांच्या भेटीला येणार आहे. या सदरात प्रसिद्ध न झालेल्या अनेक मंदिरांचीही माहिती त्या पुस्तकात असेल. या सदराला ज्याप्रमाणे वाचकांचा भरभरून, उत्स्फूर्त प्रतिसाद लाभला, तसंच प्रेम त्या पुस्तकालाही लाभेल अशी आशा करते.

एखाद्या सुंदर क्षणाचा, अनुभवाचा, व्यक्तींचा, जागेचा, कशाचाही ठरवून निरोप घेणं फार अवघड असतं. कारण, त्या अनुभवानं आपल्याला खूप काही दिलेलं असतं, समृद्ध केलेलं असतं. या सदरानं मला खूप श्रीमंती दिली, अनुभवाची, भटकंतीची, ज्ञानाची, अभ्यासाची, लोकसंग्रहाची, वाचकांच्या प्रेमाची. त्याबद्दल मी खूप ऋणी आहे. फार सुंदर प्रवास होता हा; पण कुठलाही प्रवास कधी ना कधी संपतोच.‘राउळी-मंदिरी’ या सदराचा प्रवास आज इथं संपतोय.

आता थांबते; पण ‘कधीतरी पुन्हा भेटूच’ या विश्वासासह!

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)

(हे साप्ताहिक सदर आता समाप्त होत आहे.)