रामप्पा मंदिर : मंदिरांच्या आकाशगंगेतला तेजस्वी तारा

सर्व प्रसारमाध्यमांमधून गेले काही दिवस रामप्पा मंदिराचं नाव गाजतंय. तेलंगण राज्यातील वारंगलजवळील पालमपेट या गावात असलेलं रुद्रेश्वर शिवाचं हे अत्यंत देखणं मंदिर रामप्पा मंदिर म्हणूनच ओळखलं जातं. हे मंदिर आता युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीमध्ये समाविष्ट झालंय. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा समितीच्या ४४ व्या अधिवेशनात नुकताच हा निर्णय घेण्यात आला. आज आपण याच मंदिराची ओळख करून घेणार आहोत.

मी या मंदिराबद्दल प्रथम वाचलं ते माझ्या हैदराबादमध्ये शिकणाऱ्या भाच्याच्या इतिहासाच्या पुस्तकात. वारंगलच्या काकतीय राजघराण्यावरच्या छोट्याश्या परिच्छेदात या मंदिराचं छायाचित्र दिलेलं होतं. त्या श्वेत-श्याम छायाचित्रात देखील मंदिराची वास्तू इतकी छान दिसत होती की मला हे मंदिर प्रत्यक्ष जाऊन बघायचा मोह आवरला नाही. दुसऱ्याच दिवशी गाडी ठरवली आणि निघाले. हैदराबाद शहरापासून हे मंदिर जवळजवळ दोनशे किलोमीटरवर आहे. मी निघाले तो एप्रिलचा महिना होता, त्यात तेलंगणाचा कडक उन्हाळा, साडेचार तासानंतर पालमपेटला पोचले तेव्हा गाडीतून उतरता उतरता उन्हाने चक्करच आली क्षणभर, पण दुरूनच जेव्हा या लालसर वालुकाश्मात बनवलेल्या रामप्पा मंदिराचं प्रथम दर्शन झालं तेव्हा उन्हाच्या त्रासाचा पूर्ण विसर पडला.

मंदिराच्या आवारात आजही उभ्या असलेल्या एका भव्य शिलालेखानुसार, हे मंदिर काकतीय राजा गणपती देव यांच्या कारकिर्दीत, त्यांचा सेनापती, रिचर्ला रुद्र देव याने १२१३ मध्ये बांधायला घेतलं होतं. हे मंदिर निर्माण करण्यासाठी त्याने खास कर्नाटकहून रामप्पा नावाच्या कुशल स्थपतीला बोलावले होते. चालुक्य आणि होयसळ स्थापत्य परंपरेत प्रावीण्य मिळवलेल्या रामप्पा स्थपतीनं हे मंदिर इतकं सुंदर घडविलं की हे मंदिर रुद्रदेवाच्या नावानं न ओळखलं जाता रामप्पा स्थपतीच्या नावानं ओळखलं जाऊ लागलं.

शिलालेखात असलेल्या माहितीनुसार हे मंदिर बांधून पूर्ण व्हायला ४० वर्षे लागली. इथल्या गर्भगृहात स्थापित शिवलिंगाची भगवान रुद्रेश्वर किंवा रामलिंगेश्वर ह्या दोन नावांनी पूजा केली जाते. इटालियन प्रवासी मार्को पोलो जेव्हा भारत भ्रमणाला आला होता तेव्हा त्यानं या मंदिराला भेट दिली होती. मार्को पोलो या मंदिराच्या स्थापत्य सौंदर्यानं इतका प्रभावित झाला होता की त्यानं रामप्पा मंदिराचे वर्णन ‘मंदिरांच्या आकाशगंगेतील सर्वांत तेजस्वी तारा’ ह्या गौरवपूर्ण शब्दांत केलं होतं. रामप्पा मंदिर आहेच इतके सुंदर. सहा फूट उंच अधिष्ठानावर उभारलेल्या या मंदिराच्या मंडोवरावर महाभारत आणि रामायणामधले प्रसंग कोरलेले आहेत. मुख्य मंदिरासमोर नंदी मंडपात नंदीची एक विशाल एकपाषाणी काळी कुळकुळीत मूर्ती आहे. जवळ जवळ नऊ फूट उंचीच्या ह्या नंदीची आभूषणे, त्याची बसण्याची ऐट खरोखरच बघण्यासारखी आहे.

मंदिर उत्तर चालुक्य शैलीतील आहे. होयसळ स्थापत्याचेही काही संस्कार मंदिराच्या वास्तूत दिसतात, जसे तारकाकृती अधिष्ठान, बाह्य भिंतीवरील सुरसुंदरींची शिल्पे आणि गर्भगृहाच्या द्वारशाखेवरील अप्रतिम कोरीव काम. ह्या मंदिराचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे संपूर्ण मंदिर लालसर वालुकाष्म दगडात घडवलेले आहे, पण सुरसुंदरींची शिल्पे, नृत्यमंडपातील स्तंभ आणि द्वारशाखेशेजारची शिल्पपट्टिका मात्र काळ्या कुळकुळीत पाषाणातून घडवलेली आहेत. विशेष म्हणजे हे दोन्ही प्रकारचे दगड आसपासच्या परिसरातले नाहीत, तर दुरून कुठूनतरी मागवलेले आहेत.

या मंदिराचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे इथली सुरसुंदरींची शिल्पे. होयसळ स्थापत्य ज्यांनी पाहिलेले आहे त्यांना मंदिरा बाहेरच्या भिंतीवर ब्रॅकेट फिगर्स म्हणून विविध विभ्रमातील स्त्रीप्रतिमांची शिल्पे नवीन नाहीत. ही शिल्पे सुरसुंदरी किंवा मदनिका किंवा अप्सरा म्हणून ओळखली जातात. शिल्पशास्त्रात अशा सोळा प्रकारच्या सुरसुंदरींची माहिती दिली आहे. यापैकी काही प्रतिमा या मानवी मनःस्थिती दर्शविणाऱ्या आहेत, जसे कपडे ओढणाऱ्या माकडाला हाकलून लावणारी स्त्री, कडेवर मूल घेतलेली स्त्री, पायात रुतलेला काटा उपटून काढणारी स्त्री, आरशात बघून शृंगार करणारी स्त्री. या सुरसुंदरी सहसा मंदिराच्या बाहेर कोरलेल्या असतात. मंदिरात दर्शनाला जाताना भक्तांनी आपले मर्कटाप्रमाणे आचरट असलेले मन काबूत ठेवावे आणि मनात रुतून बसलेले विकार काट्याप्रमाणे उपटून काढून मगच मंदिरात प्रवेश करावा असे सांगण्यासाठी या मूर्तींचे प्रयोजन असते. रामप्पा मंदिरातली सुरसुंदरी शिल्पे अत्यंत सुरेख आहेत. विशेष म्हणजे होयसळ सुरसुंदरीसारख्या या स्त्री प्रतिमा स्थूल, बुटक्या आणि अलंकारांनी मढलेल्या नसून त्या उंच, कृश आणि अत्यंत मोजकेच अलंकार ल्यालेल्या आहेत. जवळ जवळ सहा फूट उंचीच्या काळ्या बॅसाल्ट शिळांवर या प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. मंदिराच्या लाल भिंतींच्या पार्श्वभूमीवर त्या अजूनच उठून दिसतात.

रामप्पा मंदिराच्या गर्भगृहाच्या द्वारशाखेवर भगवान शिवांच्या नृत्याची कारणे कोरलेली आहेत. ही शिल्पे बघूनच प्रख्यात कुचिपुडी नर्तक आणि कुलगुरू श्री नटराज रामकृष्णन ह्यांनी लोकांच्या विस्मृतीत गेलेले पेरीनी शिवतांडवम नावाचे नृत्य पुनरुज्जीवित केले. गाभाऱ्या बाहेरील नृत्यमंडपात चार शिल्पमंडित खांब आहेत, त्यातल्या एका खांबावर कृष्णलीला कोरलेली आहे. गोपी तलावात नृत्य करीत आहेत आणि वर झाडावर त्यांची वस्त्रे घेऊन कृष्ण बसलेला आहे हे दृश्य एका ठिकाणी कोरलेले आहे. कृष्ण ज्या झाडावर बसलेला आहे त्यावर बोटांनी हलकेच आघात केला तर संगीताचे स्वर निघतात. विशेष म्हणजे केवळ झाडाचे खोडच संगीत स्वर उमटवणारे आहे. गोपी, कृष्ण आणि झाड सर्व एकाच पाषाणातून कोरलेले आहे तरी !

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)