‘कान’गोष्टी

ऋचा थत्ते-rucha19feb@gmail.comशाळेची घंटा झाली आणि स्पीकरवरून प्रार्थनाही सुरू झाली. आम्हाला डोळे मिटून प्रार्थना फक्त ऐकायची असायची; पण त्यातही किती चुळबूळ. त्या दिवशी एका मुलीचं नाव सांगत मी बाईंना म्हटलं, ‘‘बाई, प्रार्थनेला तिचे डोळे उघडे होते.’’ ‘‘हे तुला डोळे मिटून कसं कळलं?’’ बाईंनी मलाच पकडलं. आणि खरंच डोळे किलकिले करून मी सगळीकडे पाहत होते..इयत्ता पाचवीत असतानाची ही गोष्ट. दहावीपर्यंत आम्ही हीच प्रार्थना ऐकत होतो. पुढच्या पुढच्या इयत्तेत जाताना चुळबूळ कमी होत गेली. शब्द मनावर कोरले गेले. ही प्रार्थना म्हणजे साक्षात माउलींचे शब्द आणि त्याला स्वरस्पर्श लतादीदींचा! ओम नमोजी आद्या.. आजही ही गणेशवंदना ‘समजली’ असं म्हणणं धाडसाचं ठरेल; पण समजून घेताना इतकी वर्षं कानावर पडण्याचा खूप उपयोग झाल्याचं जाणवलं..काही श्लोक, स्तोत्र लहानपणी कानावर पडून पडूनच पाठ झाले आणि नंतर अर्थ समजून घेताना या गोष्टीचा चांगलाच उपयोग झाला. आजी मला देवासमोर बसून जाणीवपूर्वक काही शिकवू पाहायची, तेव्हा मात्र मी सटकायचे; पण कानावर पडलं ते कायम लक्षात राहिलं..काहीजण म्हणतात, की अर्थ समजला नाही, तर उपयोग काय पाठ करण्याचा? पण एक नक्की, की अगदी नवीन रचनेचा अर्थ समजून घेण्यापेक्षा शब्द ओळखीचे असतील, तर काम सोपं होतं आणि जेव्हा अर्थ कळत नसतो, त्या लहान वयात लक्षात लवकर राहातं..माझ्या भाग्यानं आमच्या घरात रेडिओ, टेपरेकॉर्डर सतत चालू असायचा. त्यामुळे हिंदी-मराठी चित्रपटगीतं, भावगीतं, नाट्यगीतं असं सगळं ऐकलं गेलं. नकळत असंख्य गीतांची सगळी कडवी पाठ! आज गाण्याचं निवेदन करताना त्याचा किती उपयोग होतो! तेव्हा कल्पनाही नव्हती; पण गाण्याच्या बाबतीत तेच सांगता येईल, की अर्थ तेव्हा कळत नव्हता; पण आज गाणं पाठ असल्यावर त्याबद्दल उत्स्फूर्तपणेही काही छान सुचून जातं आणि फक्त गाणीच नाही, तर वपुंचं कथाकथन, पुलंची बटाट्याची चाळ... अशीही श्रवणभक्ती झाल्याने नकळत भाषेचेही संस्कार झाले. आजही काही निवडक पाॅडकास्ट आणि त्याचबरोबर ठेवणीतल्या मुलाखती, दुर्मिळ कार्यक्रम नव्याने उपलब्ध झाल्याने काम करता करता मनसोक्त श्रवणानंद घेता येतोय..मी ‘श्रवणभक्ती’ असा जो शब्द सहजपणे वापरला, तो आपण नेहमी वापरतोच; पण ‘श्रवण’ ही खरोखरी नवविधा भक्तींपैकी पहिली भक्ती आहे. पहिली पायरी आहे. श्रवण, कीर्तन, स्मरण, पादसेवन, अर्चन, वंदन, दास्य, सख्य आणि आत्मनिवेदन अशा नऊ भक्ती. म्हणजे भगवंताच्या रूपाचं, गुणांचं आधी तुम्ही श्रवण करा आणि मग त्याचं कीर्तन करा, असंही सांगितलं जातं. हे दैनंदिन व्यवहारातही लागू करायचं झालं, तर असं नक्कीच म्हणता येईल, की आधी नीट ऐकून घ्या आणि मग बोला! पण अनुभव काय येतो? आपण कुणाला फोन लावला, तर कधी कधी समोरची व्यक्तीच आधी बोलायला लागते. ‘काय गं काय म्हणतेस, कालच तुझा विषय निघाला होता...’ अहो, पण कधी काही गंभीर बोलायचं असेल तर? म्हणून मला वाटतं फोन कशासाठी आलाय हे आधी समजून घ्यायला हवं किंवा आपण काही सांगू लागलो, तर कितीजण बोलणंच पूर्ण होऊ देत नाहीत. वाक्य अर्धवट तोडतात आणि मनानेच पूर्ण करतात. यावर मी शोधलेली एक युक्ती म्हणजे शक्य तेव्हा व्हाॅईस मेसेज करायचा. जेणेकरून तुमचा नेमका स्वर पोचतो, समोरचा पूर्ण ऐकून घेतो - त्याला पर्यायच नसतो आणि वायफळ गप्पाही टळतात..आता अलीकडे ‘व्यक्त व्हा व्यक्त व्हा’ म्हणतात सगळे; पण आपण नीट ऐकून घेतो का हेही तपासून पाहायला हवं. मन मोकळं करायला समंजस कान आज दुर्मिळच झालेत. दैनंदिन आयुष्यात आणि कलेच्या प्रांगणात श्रोत्याची भूमिका महत्त्वपूर्ण असतेच. अगदी गुरूंचा उपदेश ऐकणारा शिष्यही उत्तम श्रोता हवा. म्हणूनच ज्ञानी मनुष्य म्हणजे बहुश्रुत!.अगदी ज्ञानेश्वर माउली, समर्थ रामदास यांच्यासारखे संतही आपल्या शब्दातून श्रोत्यांचा केवढा गौरव करतात! संगीतासारख्या कलेतही कानसेन उपस्थित असतील, तरच मैफल रंगते. आता समाजमाध्यमांवर तर ऐकण्यासाठी असा मोठा खजिनाच आहे. एक कीर्तनकार बुवा सांगत होते, ‘‘गणपतीबाप्पांकडे पाहा जरा, कान मोठे आणि तोंड लहान. ऐकतात जास्त, बोलतात कमी. कानही सुपासारखे! अनावश्यक ते टाकण्यासाठी.’’ बाप्पांच्या मूर्तीचा हा आशय मनापासून आवडला. जास्त ऐकणारी माणसंही बुद्धिमान असतात असं म्हणतात, ते मनोमन पटलं आणि याउलट आपले कान भरायलाही कुणी उत्सुक असतंच. ‘‘अगं तुला समजलं का तिच्याबद्दल...’’ असं कुणी सांगू लागलं, की आपल्याबद्दलही हे असंच सांगितलं जाऊ शकतं हे जाणून वेळीच सावध व्हावं आणि विषयाला चक्क बगल द्यावी! लहानपणी गंमत म्हणून खेळलेला कानगोष्टीचा खेळ मोठेपणी चांगलाच घातक ठरू शकतो..तशीच लहानपणी ऐकलेली बिरबलाची गोष्ट.. ती मात्र आता चांगलीच उपयोगी वाटते. तीन एकसारख्या मूर्तींचा दर्जा ठरवायचा असतो. वरवर पाहता तोडीस तोड वाटणाऱ्या या मूर्ती.. बिरबल केवळ एका तारेच्या मदतीने नेमका निष्कर्ष काढतो. एका कानातून दुसऱ्या कानात तार गेलेली मूर्ती कमी प्रतिची. कारण बोलण्याकडे लक्षच नाही! तोंडातून तार बाहेर आली, ती दुसरी मूर्ती मध्यम. कारण समजून घेण्यापेक्षा सांगण्याचीच घाई! तोंडात तीळ न भिजणं हे उथळपणाचं लक्षण! आणि तिसऱ्या मूर्तीच्या बाबतीत मात्र हृदयापर्यंत तार जाते. हे खरं शहाणपणाचं लक्षण. ऐकलेलं समजून घ्यायचं, साठवायचं आणि योग्य वेळी अमलात आणायचं आणि म्हणूनच ‘तो सांगितलेलं सगळं ऐकतो’ याचा अर्थ तो ते आचरणात आणतो असा होतो..पण ऐकायचं काय? ‘उत्कट भव्य तेचि घ्यावे’ हे समर्थांचं वचन इथे नक्कीच लागू होतं. पुण्याचे श्रोते असेच ‘चोखंदळ’ म्हणून जगप्रसिद्ध! पुण्याच्या श्रोत्यांची दाद अगदी जगप्रसिद्ध संगीत महोत्सवात सहभागी होणाऱ्या महान कलाकारांनाही कायमच हवीहवीशी, मोलाची!.तुकोबा एका अभंगात आपल्या प्रत्येक इंद्रियाने विठ्ठलाला शरण जावं, असं त्याला बजावतात. ‘घेई घेई माझे वाचे’ या अभंगात कानांना ते काय सांगतात? ‘तुम्ही ऐका रे कान माझ्या विठोबाचे गुण’ किंवा बहिणाबाई चौधरींनीही ‘नही ऐके हरीनाम त्याले कान म्हनू नही’ असं म्हटलंय. आता इथे वेगळ्या दृष्टीने विचार करता शब्दशः पंढरीचा विठ्ठल असाच अर्थ न घेता आपल्या कार्यक्षेत्राला आपला ‘विठ्ठल’ म्हणून पाहिलं आणि त्यासंदर्भात श्रवण करत राहिलं तर तीही श्रवणभक्तीच!.आपण चांगलं तेच ऐकत राहिलो तरच ‘कान’रूपी देणगीचा आदर होईल. पुन्हा बहिणाईंची आठवण होते. ‘गानं आलं कानामधी बुगडीले त्याचे काय’ बुगडीपेक्षा कान हा अलंकार मोलाचा. अर्थपूर्ण, आशयघन श्रवणाने तो खरा अलंकृत होईल. आता कुणी म्हणेल, कुणी अपशब्द बोलतं, कर्णकर्कश गाणी लागलेली असतात, खोटी स्तुती-निंदा होत असते. हे सगळं आपल्या हातात नसतं. कानावर पडायचं ते पडतंच; पण हे जरी खरं असलं, तरी कानावर आलेलं सगळंच मनावर न घेणं हे तर नक्कीच आपण अमलात आणू शकतो..गाण्यांमधील गोष्टी .घरातही बाहेरचे आवाज येत असतात. बाहेर पडल्यावर गाड्या, हाॅर्न, गर्दी असा सगळा कोलाहल, गोंगाट कानावर पडू शकतो; पण अशाच ट्रॅफिकमधून एकदा रेकॉर्डिंग स्टुडिओत गेले असता त्या ‘साऊंड प्रूफ’ जागेची शांतता मनाला स्पर्शून गेली. तिथे थोड्या वेळासाठी एकटीच असताना डोळे मिटले आणि शांतता भरून घेतली. आतला आवाज ऐकला. वाटलं, आतल्या आवाजाचंही श्रवण करता यायला हवं आणि बाहेरचा कोलाहल थांबेल न थांबेल मन शांतच असायला हवं. कधीकधी बाहेर शांतता असताना आपल्याच आत चालू असलेलं मन आणि बुद्धीचं भांडण ऐकावं लागतं. म्हणूनच एकदा मन शांत करायला मी एक गाणं सुरू केलं. शाळेची प्रार्थना म्हणून ऐकलेले माउलींचे शब्द आळवणारा तोच दैवी स्वर मनाला आता थोपटू लागला होता. मन शांत होत गेलं मंगेश पाडगांवकरांच्या या शब्दांसारखं-शांत हे आभाळ सारे शांत तारे, शांत वारेया झऱ्याचा सूर आता मंद झाला, मंद झाला रे...आपण चांगलं तेच ऐकत राहिलो तरच ‘कान’रूपी देणगीचा आदर होईल. अर्थपूर्ण, आशयघन श्रवणाने तो खरा अलंकृत होईल. कुणी म्हणेल, कुणी अपशब्द बोलतं, कर्णकर्कश गाणी लागलेली असतात, खोटी स्तुती-निंदा होत असते. हे खरं असलं, तरी कानावर आलेलं सगळंच मनावर घ्यायचं नसतं..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

‘कान’गोष्टी

Related Stories