घरात गुंतलं मन...

ऋचा थत्ते - rucha19feb@gmail.comपक्षी घरटं बांधण्यासाठी सामग्री गोळा करतात ती प्रक्रिया खरंच पाहण्यासारखी असते. शहरात तर असा अनुभव क्वचितच येतो; पण ते दृश्य सुखावून जातं आणि म्हणूनच आपण माणसंही ‘काडी काडी जमवून घर बांधलं’ असा शब्दप्रयोग करत असतो. ‘रोटी, कपडा और मकान’ यापैकी ‘मकान’साठी अनेकांची आयुष्यातील अनेक वर्षं खर्ची जाऊ शकतात. अशा या घरात शांती आहे, तर सुख आहे. .भाजून सोललेले आणि अर्धे अर्धे केलेले शेंगदाणे आम्ही गुळाने पुन्हा जोडले होते. तेच छोट्या पोळपाटावर लाटले होते. खलबत्त्यातही कुटले होते. छोट्या कुकरमधल्या भाताची भूमिकाही हेच दाणे करत होते आणि हे सगळं चालू होतं फ्रॉकवरून ओढणीची साडी नेसून. एकीकडे रडणाऱ्या बाहुलीला रागवायचं, तर कधी तिचा अभ्यास घ्यायचा.. आमचा ‘घर-घर’चा खेळ असा नियमित रंगायचा. कधी कॉटखाली, कधी जिन्याखाली, कधी गॅलरीत, तर कधी चक्क मच्छरदाणीत. घरातील कर्त्या मोठ्या माणसांचा अभिनय काय समरसून करत होतो आणि जणू जबाबदारीही छान पेलत होतो आणि घर-घर खेळून झाल्यावर पुन्हा आपापल्या घराची ओढ लागायचीच. लहानपणापासूनच ‘घर’ या गोष्टीनं मनात असंच ‘घर’ केलेलं असतं.लहानपणापासून मला वेगवेगळ्या घरांत रहाण्याचा छान अनुभव घेता आला. म्हणजे पुण्यात फ्लॅटसंस्कृती तर अनुभवलीच; पण आज्यांमुळे वाड्यात आणि कौलारू घरातही मनसोक्त हुंदडता आलं. ‘खेड्यामधले घर कौलारू’ या गाण्यासारखंच लाल कौलांचं घर. त्याला पडवी, ओसरी, जवळच विहीर. घरामध्ये कोनाडे, भिंतीतली कपाटं आणि चूल. चिंचा आणि बोरांची झाडं. सुंदर वातावरण..आताही कार्यक्रमांच्या निमित्ताने कधी अशाच घरांत राहण्याचा योग येतो. कुठे छान मोठ्ठा झोपाळा, कुठे गाईंचा गोठा, तुळशी वृंदावन, जातं यासारख्या गोष्टीही पाहायला मिळतात तेव्हा छान वाटतं. विमलताई लिमये यांच्या ‘घर असावे घरासारखे’ या कवितेतील ‘तिथे असावा प्रेमजिव्हाळा’ ही ओळ अनुभवता येते. एकदा जातं फिरवून मी ओव्या म्हणून पाहिल्या. कुठे झोपाळ्यावर बसून इंदिराबाईंचं ‘उंच उंच माझा झोका’ गुणगुणले आणि कधी सुगरणीचं घरटं पाहून बहिणाबाईंचे शब्द आठवले-अरे खोप्यामधी खोपासुगरनीचा चांगलादेखा पिलासाठी तिनंझोका झाडाले टांगलापक्षी घरटं बांधण्यासाठी सामग्री गोळा करतात ती प्रक्रिया खरंच पाहण्यासारखी असते. शहरात तर असा अनुभव क्वचितच येतो; पण ते दृश्य सुखावून जातं आणि म्हणूनच आपण माणसंही ‘काडी काडी जमवून घर बांधलं’ असा शब्दप्रयोग करत असतो. ‘रोटी, कपडा और मकान’ यापैकी ‘मकान’ (म्हणजे हक्काचं घर या अर्थी) याच गोष्टीसाठी अनेकांची आयुष्यातील अनेक वर्ष खर्ची जाऊ शकतात. माझ्या पिढीतील अनेक मुलींना स्वतःचं घर असलेला मुलगा हवा असायचा; पण मी तरी भाड्याचं घरही तेवढंच एन्जॉय केलं. काही त्या घरात आधीच असलेल्या सोई आणि बाकी एकेक करत जमवलेलं सामान असा सुरू झालेला संसार. मला आठवतंय, कुकरची भांडी घेण्यापूर्वी स्टीलच्या बाऊलमध्येच वरणभात लावायचे मी. दोन बाऊलमध्ये भात एकामध्ये वरण. छोट्या ताटल्यांमध्ये ठेवल्या, की ते बाऊल कुकरमधून गॅसवर जायचे आणि झाकण उघडलं, की त्याच बाऊलमधून आपापला भात खायचा. माझ्या आईला आजही याची फार गंमत वाटते. मला नेहमी वाटतं, की सगळंच आयतं मिळालं, तर असे अनुभव कसे येणार? आणि यानिमित्तानेच एकमेकांचे विचार आणि स्वभावही अधिक कळत जातात..मुलीला आजही सासर-माहेर अशी दोन घरं असली, तरी पूर्वी सततचा संपर्क अशक्य असल्यामुळे माहेरची ओढ साहजिकच अधिक होती, हे ओव्यांमधून जाणवत राहतं. एक मालन म्हणते-पाऊसपाण्याची धरणीमाय वाट पाहेतशी मला आस आहे माहेराचीइतकी ती माहेरच्या ओढीनं व्याकूळ झाली आहे आणि अर्थात संसारात रुळल्यावर तिला माहेरी येऊनही पुन्हा घराची ओढ लागतेच. आता तर घराचं किंवा मोठ्या घराचं स्वप्न पूर्ण करताना तीही हातभार लावतेच. कारण कुणाचं घराचं स्वप्न पूर्ण झाल्यावरही तिथेच सगळं संपत नाही. तर घर सजवायला सुरुवात होते. आपली सजवलेली घरं किंवा अगदी घराचं चालू असलेलं बांधकामही दाखवण्याची लोकांना कशी हौस असते, हे पुलंनी आपल्या कथनातून फार छान रंगवलंय. त्यातही घरमालकाने बांधकाम दाखवताना बऱ्याच वेळासाठी हातात वीट धरायला लावल्यावर ‘एखाद्या गोष्टीचा कंटाळा येण्याला वीट येणं का म्हणतात हे त्या दिवशी मला कळलं’ अशी सहज कोटी ‘मी आणि माझा शत्रूपक्ष’ या सादरीकरणात ते करून जातात.हे लिहीत असतानाच माझं मन अचानक रामकथेत गेलं. कारण तिथे राम- लक्ष्मण- सीता यांचा अगदी उलट प्रवास घडलाय. पाहा ना, कुठे ते अयोध्येचं राजवैभव आणि कुठे वनवासातील पर्णकुटी! एकाएकी अशी परिस्थिती उद्भवूनदेखील रामचंद्रांची मनस्थिती जराही ढळली नाही हेच तर शिकण्यासारखं आहे. कितीही वैभव असलं, तरी त्यात गुंतता कामा नये. राम- लक्ष्मण- सीता वैभवाच्या आठवणीने कधीच खंतावले नाहीत. तो काळही त्यांनी समरसून जगला. यातून अजून एका ओवीची आठवण झाली.श्रीरामाला पडसे सीता देई आलेवनवासामध्ये त्यांचे पर्णकुटी घर झाले.ओवी काल्पनिक असली, तरी मनाला अगदी स्पर्शून जाणारी आहे. याउलट उत्तम परिस्थितीतही जराशा अडचणीने वैतागणारीही माणसं असतात. अशावेळेस तुकडोजी महाराजांचे शब्द आठवतात.राजास जी महाली, सौख्ये कधी मिळाली।ती सर्व प्राप्त झाली, या झोपडीत माझ्या॥पाहून सौख्य माझे, देवेंद्र तोही लाजे।शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या॥अर्थात मोठ्या घराचं स्वप्न पाहाणं किंवा ते असणं हे चूक आहे, असं नाही; पण तेच सर्वस्व मानणं आणि त्यासाठी मनःशांती गमावणं हे मात्र त्रासदायक असतं. शांती आहे, तर सुख आहे. जोडीदार सोबत असेल, तर घरपण आहे. म्हणूनच एवढ्या कष्टाने उभारलेल्या घरात आपण हजर असणंही तेवढंच महत्त्वाचं आहे.एका प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय चित्रकाराला खूप पैसा, मानसन्मान सर्वकाही मिळाल्यावर जगातील सर्वात सुंदर गोष्टीचं चित्र काढण्याची इच्छा होते. ते त्याचं स्वप्नच असतं; पण जगातील सर्वात सुंदर गोष्ट काय, याचं उत्तर मिळवण्यासाठी तो घराबाहेर पडतो. त्याला एक युवक, एक पुजारी आणि एक सैनिक असे तिघे भेटतात. अनुक्रमे तिघंही प्रेम, विश्वास आणि शांती हेच जगात सर्वात सुंदर असल्याचं सांगतात. त्यालाही हे पटतं; पण यापैकी एकाची निवड कशी करायची, असा नवा प्रश्न आता उद्भवतो. त्याच विचारात तो घरी येतो आणि पत्नी व मुलांना पाहून त्याला जाणीव होते, की प्रेम, विश्वास आणि शांती तिन्ही एकवटलंय ते इथेच... याच घरात! आणि मग तो स्वतःच्याच घराचं सुंदर चित्र काढून स्वप्नपूर्ती करतो..आपणही अनुभव घेतला असेल, की कामानिमित्त कितीही बाहेर राहिलो, प्रवास केला आणि सर्वत्र कितीही उत्तम व्यवस्था असली, तरी आपल्याला घराची ओढ लागतेच. कारण ‘आपलं घर’ ही भावनाच उबदार असते. म्हणून घरासाठी का असेना; पण सतत बाहेर न धावता सुट्टीच्या दिवशी तरी घरी असायला हवं आणि आयुष्यातील प्रत्येकच गोष्ट क्षणभंगुर आहे म्हटल्यावर त्याला घर तरी कसे अपवाद असेल? दारावर अगदी आपल्याच नावाची पाटी असली, तरीही ते ‘बहुतांचे’ असते, असं समर्थ रामदास दासबोधात स्पष्ट करतात. वाचल्यावर आपल्यालाही पटतं, की अगदी किडे, मुंग्या यांच्यासह अनेकांचे म्हणजे नातलग, पाहुणे अशा सर्वांचे आपल्या घरी येणे-जाणे असते आणि म्हणूनच ‘माझे माझे’ असे ममत्व सोडून ‘जन्म दो दिसांची वस्ती। कोठेतरी करावी॥’ असा उपदेश समर्थ करतात आणि अशीच वेगळी दृष्टी माउलीही देतात. म्हणतात, ‘या विश्वालाच आपलं घर मानावं.’ म्हणजे माझं-तुझं हा भेद, तुलनेमुळे एकमेकांप्रती द्वेष-मत्सर काहीच राहणार नाही. माउलींचे शब्द किती उदात्त असावेत-हे विश्वचि माझे घर। ऐसी मति जयाची स्थिर।किंबहुना चराचर। आपण जाहला॥समर्थांचा किंवा माउलींचा विचार आपल्यामध्ये झिरपणं, तो आपलासा करणं अजिबातच सोपं नाही; पण हा विचार किमान समजून घेतला, तर मनाचा तोल तरी ढळणार नाही आणि मग मनातील शांती घरातही टिकून राहील, अशी आशा आपण नक्कीच करू शकतो. शुभं भवतु.(लेखिका निवेदिका आणि व्याख्यात्या आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

घरात गुंतलं मन...

Related Stories